سواد رسانه‌ای؛ ضرورت فراموش‌شده حضور در جهان مدرن
کرونا که خودنمایی کرد و دامنه‌اش سراسر کشور را فراگرفت، تازه متوجه شدیم سواد رسانه‌ای چقدر مهم است و نبودش می‌تواند چه سرنوشت مرگباری رقم بزند. به‌گزارش ایرنا؛ با ایجاد و گسترش رسانه‌های سمعی و بصری، سواد رسانه‌ای به‌وجود آمد و با گسترش شبکه‌های اجتماعی، دارای مفاهیم و ابعاد گسترده‌تر و پیچیده‌تری شد. درواقع، «سواد رسانه‌ای» یکی از انواع سوادهاست که بیشتر با سوادهای بصری، تحلیلی و اینترنتی درارتباط است. با گسترش روزافزون فناوری و دنیای ارتباطات روزبه‌روز اهمیت و ضرورت آموزش این مفهوم خودنمایی می‌کند؛ تاجایی‌که محمد سلگی رئیس پژوهشکده ارتباطات پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات درباره اهمیت این‌موضوع گفته «در بحث سواد ارتباطی و رسانه‌ای و سلامت در دهه‌های گذشته بین وضعیت موجود و مطلوبمان هماهنگی وجود نداشته است. دراین‌موارد باید از همین‌حالا هدف‌گذاری کرده و این سرفصل‌ها را به‌صورت اجباری در نظام آموزشی‌مان تدریس کنیم»؛ اما به‌راستی آموزش سواد رسانه‌ای در میان اقشار مختلف مردم از مسئولان و مدیران گرفته تا خانواده‌ها چه ضرورتی دارد؟ سواد رسانه‌ای چگونه می‌تواند جامعه‌ای سلامت و همراه با تفکر انتقادی به‌همراه بیاورد؟ مریم سلیمی؛ دکترای علوم ارتباطات و پژوهشگر رسانه گفت: «دوران رسانه‌ای، پیچیده، هوشمند و شخصی‌سازی شده و تعامل بیشتر در بستر انواع واقعیات درراه است». به‌گفته این پژوهشگر؛ با عبور از مرحله شعار و نظر باید با اقدامات عملیاتی‌تر و با ارتقاء انواع سوادها و مهارت‌ها در شهروندان (در سنین و سطوح مختلف) آن‌ها را آماده زندگی و مواجهه با این‌دوران کرد. سلیمی درباره ضرورت آمورش سواد رسانه‌ای در میان اقشار مختلف مردم بیان کرد: «رسانه‌ها درحال‌حرکت به‌سمت هوشمند و تعاملی‌تر شدن هستند؛ به‌طوری‌که رسانه‌ها به‌یاری هوش مصنوعی، ماشین‌های یادگیرنده، تحلیل داده‌ها و اطلاعات شخصی و ... قادر خواهند بود تا مبتنی‌بر علایق، سلایق، باورها، عقاید، تعصبات، تیپ و شخصیت‌شناسی، مسائل و عوامل روان‌شناختی و عاطفی را در بستر فرهنگی، عرفی، قومی، نژادی و ... خاص هر فرد به تولید پیام‌هایی ویژه در بسته‌بندی ویژه و خاص اقدام کنند». به‌گفته او این‌عمل باعث افزایش پذیرش فرد در برابر پیام‌های رسانه‌ای و کاهش مقاومت‌های احتمالی می‌شود. این استاد علوم ارتباطات تأکید کرد: «در شرایط کنونی توان تشخیص فردی کاهش یافته و به تقویت تفکر انتقادی در فرد و ارتقای انواع سوادها و مهارت‌ها نیاز است تا فرد را از پذیرش صرف و انفعال خارج کند و او را به شهروندی آگاه، باسواد، مطلع و کنشگر در برابر رسانه‌ها تبدیل کند». او افزود: «واقعیت اینکه رسانه‌ها در چهارچوب منافع مختلف خود روایتگر واقعیت هستند و مخاطبان و کاربران با بازنمایی و ترجمان مختلفی از واقعیت این‌بار در بسته‌بندی، طعم و مزه‌ای کاملاً شخصی با آن روبه‌رو خواهند بود که این‌شرایط، هوشمندی و آگاهی بیشتری را طلب می‌کند». این کارشناس رسانه اضافه کرد: «هربار که رسانه‌ها خود را به‌یاری تکنولوژی‌ها ارتقاء می‌دهند، در تعدد منابع، انبوه پیام، نگاه‌های ایدئولوژیک و رویکردهای گوناگون به‌دنبال اثرگذاری حداکثری هستند؛ آن‌هم در بستر انواع واقعیاتی که در آینده بیشتر شاهد عمومی‌شدن آن‌ها خواهیم بود. به‌همین‌دلیل لازم است مخاطبان و کاربران و به‌طورکلی شهروندان نیز خود را به‌یاری انواع روش‌ها، سوادها، مهارت‌ها ارتقاء دهند که این، نیازمند آموزش و حمایت‌های لازم است». این مدرس سواد رسانه‌ای درباره چالش‌ها و راهکارهای سواد رسانه‌ای در کشور گفت: «به‌دلیل وجود برخی مشکلات، به آنچه تاکنون دراین‌حوزه رخ داده، نقدهایی وارد است؛ به‌ویژه‌آنکه سواد رسانه‌ای بیشتر در سطح شعار و نظر باقی‌مانده و کمتر جنبه عملیاتی یافته است». وی افزود: «اکنون بیش‌از‌هر‌زمان دیگری شهروندان به ارتقای سواد رسانه‌ای و دیگر سوادها از جنبه عملیاتی نیاز دارند. بیان حرف‌های زیبا درباره اهمیت و ضرورت سواد رسانه‌ای جامعه و شهروندان، آنان را صاحب تفکر انتقادی و سواد رسانه‌ای نخواهد کرد». به‌اعتقاد وی؛ سواد رسانه‌ای در ایران با چالش‌هایی درعمل روبه‌روست. مسائلی مانند نبود ادبیات مفهومی بومی مشترک در حوزه سواد رسانه‌ای، نبود برنامه جامع آموزشی نظام‌مند از دوره پیش‌دبستانی تا دانشگاه، نبود متولی علمی ملی در حوزه سوادهای نوین در کشور، عدم‌ارزیابی و نظارت بر کیفیت آموزش‌های ارائه‌شده و خلأ چهارچوب‌ها و سرفصل‌های آموزشی منطبق با برنامه‌ای جامع دراین‌باره، عدم‌توسعه و روزآمدسازی دانش سواد رسانه‌ای همگام با تحولات جهانی این‌حوزه، تنزل و تقلیل جایگاه واقعی سواد رسانه‌ای نزد مخاطب یا کاربر عام و کم‌ارزش‌جلوه‌دادن درس سواد رسانه‌ای در واحدهای آموزشی درمقایسه‌با دروس تخصصی رشته‌های تحصیلی مختلف». او به راهکارهای پیشنهادی برای رفع این موانع اشاره کرد و گفت: «ضرورت تدوین برنامه جامع و عملیاتی آموزش سواد رسانه‌ای از پیش‌دبستانی تا دانشگاه، ایجاد سازمان متولی سواد رسانه‌ای و تهیه بسته آموزشی برای کمک به ارتقای سواد رسانه‌ای خانواده‌ها از جمله این راهکارهاست». این پژوهشگر ارتباطات باتأکیدبراینکه ارتقای سوادهای نوین؛ به‌ویژه در شرایط بحرانی کرونا باید همه‌گیر شود، افزود: «تلاش‌هایی خوبی در نظام آموزش‌وپرورش و جامعه فرهنگیان و مدارس و در سطوح دانش‌آموزی صورت گرفته است؛ اما باتوجه‌به سرعت تحولات و حجم تغییرات، این تلاش‌ها کافی نیست». این استاد دانشگاه بابیان‌اینکه دوران کرونایی و شرایط بحرانی نشان داده که بهره‌مندی از سوادهای رسانه‌ای و خبری دراین‌شرایط می‌تواند یاریگر افراد باشد، اظهار داشت: «بدون سوادهای لازم، تشخیص سره از ناسره درخصوص منابع و خاستگاه آن‌ها و نیز تولیدات رسانه سخت خواهد بود و جامعه را دچار سردرگمی و سرگردانی بین انبوه پیام‌ها و اطلاعات گمراه‌کننده، اخبار و تصاویر جعلی و ... خواهد کرد». سلیمی باتأکیدبر لزوم مسئولیت اجتماعی رسانه‌ها گفت: «دراین‌گونه شرایط ویژه باید رسانه‌ها مسئولانه‌تر عمل کرده و ضمن آگاهی‌بخشی، زمینه ارتقای انواع سوادها را در مخاطبان ایجاد و به تاب‌آوری جامعه در برابر مشکلات و بحران‌ها کمک کنند».