شاهکار معماری صفوی برای رونق کشت و کار
سولماز محمدی
کبوترخانه‌ها، نمونه‌ای آشکار از همسویی زندگی مردم با طبیعت و شاهکاری از نبوغ معماری ایرانی‌ست. چهارصد سال پیش در زمان صفویان، ایرانیان تعداد زیادی برج مخصوص اسکان کبوتران ساختند. هدف اصلی ساخت کبوترخانه جمع آوری فضولات آن‌ها بود تا برای حاصلخیز کردن مزارع استفاده شود. این برج‌ها با آجر ساخته می‌شدند و روی آن‌ها را با گل و آهک می‌پوشاندند. به‌گزارش باشگاه خبرنگاران جوان؛ در دوران اوج، اصفهان به‌طور‌تقریبی ۳۰۰۰ کبوترخانه داشت و امروز فقط بقایای حدود ۳۰۰ کبوترخانه در این استان مشاهده می‌شود که برخی بازسازی و احیا و برخی دیگر، اما تخریب شده‌اند. استان اصفهان بیشترین تعداد برج‌های کبوتر را در ایران دارد.
علیرضا آشتیانی؛ استاد دانشگاه اصفهان و کارشناس تاریخ گفت: «کبوترخانه، برج کبوتر، کبوتر خان یا برج حمام به بنایی گفته می‌شود که حدود ۴۰۰سال‌پیش در مناطق کویری و مرکزی ایران در نزدیکی باغ‌ها و مزارع ساخته می‌شد. این بنا‌ها معمولا به شکل استوانه و دارای پنجره‌های مشبک بودند. اندازه پنجره‌ها به شکلی بود که فقط کبوتر‌ها بتوانند از آن وارد شوند و به‌این‌ترتیب از شر پرندگان شکارچی مانند عقاب و جغد در امان باشند». انگلبرت کمپفر آلمانی در زمان شاه سلیمان صفوی درباره کبوترخانه‌های اصفهان این‌طور نوشت: «کبوترخانه‌ها را به‌شکل برج قلعه و از خشت خام ساخته‌اند. سقف آن دارای سوراخ‌های متعدد برای کبوتر‌ها‌ست و کنگره‌ای نیز برای آن ساخته‌اند. در داخل آن‌ها هزار‌ها لانه ردیف هم دیده می‌شود که کبوتران در آن‌ها قرار می‌گیرند».
ثبت ملی ۸۹ برج کبوتر استان اصفهان
فهمیه نقاش زرگر؛ کارشناس ثبت آثار فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان اصفهان گفت: «در کشورمان، استان اصفهان دارای بیشتر برج‌های کبوتر است که تاکنون ۸۹ برج به ثبت ملی رسیده است. برج‌های کبوتر به دو شکل مکعب و مدور ساخته شده‌اند، در مناطق شمال شرقی و جنوبی، به‌شکل برج‌های مدور و در شهرستان‌های خوانسار و گلپایگان، به‌شکل مکعب ساخته شده‌اند. معماری کبوترخانه‌ها به صورتی است که حیوانات وحشی و مار نتوانند به درون آن‌ها نفوذ کنند». به گفته کارشناس ثبت آثار فرهنگی اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان اصفهان، برای ممانعت از صعود مار‌ها به بالای برج، یک رشته نوار گچی به دور هر برج کشیده می‌شد که بر زیبایی آن نیز اضافه می‌کند. در فراز برج نیز شبکه‌های خانه خانه‌ای با آجر ساخته می‌شد تا علاوه بر تزئینات خارجی، از ورود جانوران مزاحم نیز جلوگیری کند». زرگر می‌گوید: «هنوز هم اگر کبوترخانه‌ها سالم باشند و کبوتر‌ها در آن احساس امنیت کنند، وارد برج می‌شوند و به عنوان مثال کبوترخانه ورزنه هنوز محل استراحت کبوتران است».
چگونگی تعیین قدمت کبوتر خانه‌ها
کارشناس ثبت آثار فرهنگی اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان اصفهان می‌گوید: «یکی از ملاک‌ها برای تعیین قدمت برج‌های کبوتر، مقایسه مصالح و معماری برج‌ها با کبوترخانه هزارجریب اصفهان است». اگر برج‌ها به لحاظ فرم، فضا و ساختار، شبیه برج هزارجریب باشند، قدمت آن‌ها به عصر صفوی باز می‌گردد و اگر معماری متفاوتی داشته باشند، بر اساس مدارک و اسناد موجود و تاریخ خرید و فروش کبوتر خانه می‌توان قدمت آنر ا تعیین کرد که در بیشتر موارد مربوط به دوران قاجار هستند. به‌گفته نقاش زرگر؛ برج کبوترخانه مرداویج از مشهورترین کبوترخانه‌های اصفهان است که شبیه به گلی طراحی شده که هشت دایره دور تا دور آن قرار دارد و در مرکز آن یک دایره بزرگ‌تر دیده می‌شود. او می‌گوید: «ارتفاع این برج به ۱۸متر می‌رسد و قطر آن ۱۶متر است. با بررسی معماری این کبوترخانه و شباهت آن با برج هزارجریب متوجه می‌شویم که قدمت این برج هم به عصر صفوی می‌رسد». مصالح به‌کار‌رفته در کبوترخانه مرداویج از جنس کاهگل، خشت و ساروج است. این برج سه طبقه دارد و ۱۵هزار لانه در آن تعبیه شده است. ابعاد پنجره‌های مشبک به‌صورتی‌ست‌که فقط کبوتر‌ها می‌توانند از آن عبور کنند. این برج در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
گورت؛ کانون برج‌های کبوتر استان اصفهان
کبوترخانه‌ها در ایران بیشتر در استان اصفهان و شهرستان‌های فلاورجان، مبارکه، شهرضا، نجف‌آباد، گلپایگان و خوانسار دیده می‌شوند. آشتیانی؛ کارشناس تاریخ و معماری گفت: «از نقاط تجمع برج‌های کبوتر در استان می‌توان به روستای گورت در شرق اصفهان اشاره کرد؛ البته اکنون به‌دلایل متفاوت این برج‌ها در حال تخریبند و فقط تعداد معدودی از آن‌ها باقی مانده است». او می‌گوید: «کهن‌ترین کبوترخانه گورت بازمانده از دوره ایلخانی‌ست و در واقع قسمتی از باروی قلعه‌ای بوده که در دویست سال گذشته تبدیل به کبوترخانه شده و به‌نام «قلعه» هم مشهور است. گفته می‌شود؛ این کبوترخانه بیشترین ارتفاع را در بین کبوترخانه‌های ایران دارد». از ۲۰ برج کبوتر واقع در گورت، ۱۲ برج، سال ۸۸ به ثبت ملی رسید. ۲ برج نیمه مخروبه و ۱۸ برج قابل مرمت و بازسازی‌‌ست. از این تعداد برج کبوتر، یک برج متعلق به دوران ایلخانی، دو برج قاجاری و بقیه برج‌ها مربوط به عصر صفوی‌ست.
ثبت ملی ۲۳ برج کبوتر در خمینی شهر
منصور جعفرپور؛ سرپرست اداره میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی شهرستان خمینی شهر گفت: «از مجموع ۳۴ برج کبوترخانه درچه، ۲۳ برج به ثبت ملی رسیده که ۱۶ برج آن به‌صورت نزدیک به همدیگر در سایت گردشگری محله ولاشان قرار دارد که در نوع خود بی نظیر است». به‌گفته او؛ برج کبوترخانه جوی‌آباد در محله جوی‌آباد قدیم مربوط به قبل از دوره صفویه آبان سال ۸۴ به شماره ۱۳۶۱۲ به ثبت آثار ملی رسید.
استفاده از ظرفیت بومگردی و گردشگری کبوترخانه‌ها
به‌گفته کارشناس ثبت آثار فرهنگی اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان اصفهان؛ بسیاری از کبوترخانه‌های روستا‌ها و شهرستان‌های اصفهان در صورت مرمت و بازسازی، ظرفیت خوبی برای گردشگری و بومگردی دارند. نقاش زرگر می‌گوید: «برخی از کبوترخانه‌هایی که مالک خصوصی دارند با همکاری میراث‌فرهنگی مرمت شده‌اند و به‌عنوان مراکز گردشگری مورد‌استفاده قرار می‌گیرند». او این را هم گفت که برج‌های کبوترخانه چهار برج فلاورجان، برج کبوتر حاشیه بزرگراه شهید اقابابایی و برج کبوتر ورزنه با مرمت و احیا به عنوان سفره خانه‌های سنتی مورد‌استفاده قرار گرفته اند، البته سفره خانه درجوار این برج‌ها احداث می‌شود و به‌دلیل زیبایی معماری کبوترخانه، درجوار آن مراکز گردشگری ایجاد می‌شود.
راه‌اندازی سفره‌خانه سنتی در چهاربرج فلاورجان
حافظ کریمیان؛ رئیس اداره میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی شهرستان فلاورجان گفت: «با‌توجه‌به صدور اولین موافقت اصولی ایجاد سفره‌خانه سنتی در محل برج کبوترخانه چهاربرج در فلاورجان، این برج تاریخی که از بزرگ‌ترین برج‌های کبوترخانه اصفهان محسوب می‌شود، با همکاری بخش خصوصی و با نظارت اداره شهرستان احیا‌ء می‌شود. کبوتر خانه چهار برج فلاورجان با ۱۸ متر ارتفاع و بیش از هزار‌مترمربع زیربنا، دو طبقه تودرتو و ۳۴ حجره دارد و در روستای چهاربرج بخش پیربکران واقع است». به‌گفته رئیس اداره میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی شهرستان فلاورجان؛ این سفره‌خانه سنتی با محوطه‌ای به‌وسعت ۲۷۰۰مترمربع، یکی از بزرگ‌ترین سفره‌خانه‌های سنتی شهرستان است. کریمیان می‌گوید: «مرحله چهارم و نهایی مرمت برج‌های کبوترخانه چهاربرج فلاورجان با همکاری دهیاری پیربکران و نظارت اداره میراث‌فرهنگی، شهرستان اجرا و برای مرمت این اثر تاریخی بیش از سه‌میلیارد‌ریال هزینه شد». هرچند در سال‌های اخیر برای احیا و مرمت برخی برج‌های کبوتر معروف استان اصفهان تلاش شده، اما برج‌های بسیاری هم به دست فراموشی سپرده شده و در حال تخریب هستند. آنچه از کبوترخانه‌ها در اصفهان باقی مانده تنها تعداد محدودی از سه هزار برجی‌ست که شاردن در قرن چهارده برشمرده است. شاهکار معماری دوران صفوی و قاجار که در خشت خشت کبوترخانه‌های اصفهان به یادگار مانده، لزوم توجه بیشتر مسئولان به حفاظت و مرمت این آثار تاریخی را بیش از پیش گوشزد می‌کند.