واکاوی علل فجایع معدنی در جهان
هشت‌درصد حوادث مرگبار؛ سهم یک‌درصد از کارگران
سید عمار کلانتری: ظهر سه‌شنبه (سوم مهرماه 1403) مدیرکل مدیریت بحران خراسان‌جنوبی، خبر تلخ جان‌باختن همه کارگران محبوس‌شده در معدن طبس را داد تا جمع معدنچیان فوت‌شده، به ۴۹نفر برسد و این، پرتلفات‌ترین حادثه معدنی ۱۵سال‌اخیر است. طی سال‌های گذشته، هرازگاه وقوع یک حادثه معدنی در کشور، خانواده‌های زیادی را عزادار و موجی از غم را به فضای جامعه پمپاژ کرده؛ اما روند این حوادث، چگونه است و چگونه می‌توان آن‌ها را کاهش داد؟ باتوجه‌به اهمیت این‌موضوع، علل وقوع حوادث در معادن ایران را مورد واکاوی قرار داده‌ایم. برای پاسخ به این پرسش و تهیه این گزارش، حوادث معدنی با یک یا دو کُشته، از مسیر بررسی خارج؛ و اخبار مربوط به حوادث معدنی با تلفات چندنفره، در ۱۵سال‌اخیر بررسی شده و نکته مهم اما غم‌انگیز، سیکلی از اخبار تکراری درباره هر حادثه بود که در حوادث بعدی هم نوعاً تکرار شده بود. دراین‌میان، مفیدترین خبری که لازم است درباره این‌گونه حوادث داده شود، گزارش کارشناسی دلایل وقوع حادثه و باتوجه‌به آن‌ها، اعلام و مقررکردن الزامات فنی و قانونی برای پیشگیری از تکرار حوادث مشابه است که البته دراین‌بررسی، کمتر دیده شد؛ اما آن‌گونه که برخی مدیران سابق هم پیشنهاد کرده‌اند، خوب است درباره حادثه معدن معدنکوه طبس نیز همانند پلاسکو، یک گزارش ملی با مشارکت بخش‌های مختلف فنی و کارشناسی کشور تهیه شود و نتیجه، برای پیشگیری از حوادث جدید مورداستفاده قرار گیرد. علت بیشتر حوادث معدنی، «تجمیع و فوران گاز متان» است که به‌محض ایجاد یک «جرقه»، منجر به انفجار، ریزش معدن و حبس، جرح یا کشته‌شدن کارگران می‌شود؛ در دنیا هم مهم‌ترین دلایل بروز حوادث معدنی منجر به تلفات، «نشت گاز، ریزش سقف، دیوار و کف، ضعف آموزش و تجربه کارگران و به‌روز‌نبودن ابزار و تجهیزات» است؛ اما آیا چنین حوادثی قابل‌پیشگیری نیست؟ وضعیت حوادث معدنی در دیگر کشورها چگونه است؟ «حوادث معدنی» مخصوص کشور ما نیست؛ و از حوادث پرتعداد و نیز پرتلفات در دنیا به‌شمار می‌رود. طبق آمار سایت World Counts؛ سالانه حدود ۱۵۰۰۰ کارگر معادن در دنیا در حوادث معدنی جان خود را از دست می‌دهند؛ آماری پرتعداد که اگر آن‌را بین ۲۰۰ کشور دنیا تقسیم کنیم، هر کشور در سال ۵۰ فوتی معدن دارد؛ بااین‌حال روشن است که توزیع این‌میزان قربانی در کشورها یکسان نیست؛ این اتفاق ازیک‌سو به میزان معادن فعال و فعالیت معدنی در آن‌ها بستگی دارد. مثلاً استخراج زغال‌سنگ از معادن چین (رتبه اول)، سالانه ۳۷۰۰میلیاردتن و در ایران (رتبه ۴۸) ۱.۴میلیاردتن در سال است؛ یعنی میزان استخراج زغال‌سنگ چین، ۲۶۰۰برابر ایران است و به‌همین‌میزان، احتمال بروز حوادث دراین‌کشور بیشتر بوده است. میانگین سالانه کارگران فوت‌شده ناشی از حوادث معدنی در سال‌های ۹۷-۱۳۸۸، ۴۶.۶نفر بوده است. عامل مهم دیگر، فعالیت همراه با ایمنی که یک ضرورت آن، استفاده از تجهیزات پیشرفته و مدرن است و کشورهای توسعه‌یافته با تقویت این عامل توانسته‌اند میزان تلفات خود را به سطوح بسیارپایینی برسانند. قانون‌های معدن در کشورهای مختلف دنیا بیان می‌کند: به معدنچیان باید «آموزش ایمنی» متناسب با نوع معدن و نوع کار داده شوند و کارکنانی که آموزش ندیده‌اند، نباید وارد معدن شوند؛ تازمانی‌که به‌درستی آموزش ببینند؛ زیرا سال گذشته، شاهد افزایش تلفات و جراحات ناشی از بی‌توجهی یا کم‌توجهی به عامل «آموزش» بودیم.
صنعت معدن یکی از پایه‌های رشد و توسعه اقتصادی در جهان است و پیشرفت‌های فناوری را تقویت می‌کند. هرساله بیش از ۳.۳میلیاردتن فلز در سراسر جهان تولید می‌شود. به‌گفته بانک جهانی؛ درحالی‌که فضایی برای بهبود وجود دارد، معدنکاری در مقیاس بزرگ، به‌تدریج ایمن‌تر شده و حوادث معدنی هرساله کاهش یافته است. ازآنجاکه این صنعت به نوآوری در کارایی و پایداری ادامه می‌دهد، ایمنی در صنعت معدن چالش‌های مختلفی برای شرکت‌های معدنی و نیروی کار آن‌ها ایجاد می‌کند. ترکیبی از فضاهای محدود، عملیات زیرزمینی، عملیات انفجار، تجهیزات سنگین و شرایط چالش‌برانگیز، سازوکاری را ایجاد می‌کند که نیاز به ارزیابی بی‌وقفه مخاطرات آن و تأکید بر اجرای شیوه‌های ایمن استخراج، در هر پروژه معدنی دارد و به‌همین‌دلیل، در کشورهای توسعه‌یافته در عرصه استخراج معدن، فعالیت افراد یا شرکت‌هایی که پروتکل‌های ایمنی مناسب را پیروی نکرده‌اند، نابخشوده است. دستگاه‌های مقاومت‌سنج ازراه‌دور، شگفتی‌های تکنولوژیکی دارند که به‌طور منحصربه‌فرد برای خطرات ایمنی سخت محیط معدن مناسب هستند. آن‌ها راه بی‌سابقه‌ای برای بهبود ایمنی افرادی فراهم می‌کنند که کنار ماشین‌آلات سنگین در معادن فعالیت دارند. این‌دستگاه‌ها روش کنونی معادن را به‌کلی متحول می‌کنند. بااین‌حال به‌نظر می‌رسد معضل عمده در کشور ما، نبود دستگاه‌های مدرن و عقب‌بودن فرایند استخراج معدن کشور از فناوری روز دنیاست. حتی درخصوص تجهیزات نه‌چندان به‌روز، گرانی و ارزبری آن‌ها ازیک‌سو و دشواری خرید آن‌ها به‌دلیل شرایط تحریمی و مشکلات انتقال پول، معادن ایران از فقدان تجهیزات مناسب آسیب می‌بینند و همین ضعف امکانات، برخی معادن را به قربانگاه کارگران مظلوم تبدیل می‌کند. مریم شفیعی دراین‌باره در ایرنا نوشته است: گزارش سازمان بین‌المللی کار نشان می‌دهد: صنعت معدن در جهان حدود یک‌درصد نیروی کار را به‌خود اختصاص داده اما علت هشت‌درصدِ حوادث مرگبار در جهان بوده، به‌گونه‌ای‌که سالانه بیش از ۱۵۰۰۰نفر قربانی حوادث معدنی شده‌اند. به‌عبارت‌دیگر نرخ سوانح دراین‌صنعت هشت‌برابر نرخ اشتغال آن بوده است. حادثه دل‌خراش روز ۳۱ شهریور معدن در طبس که منجر به کشته‌شدن ۵۰ نفر از کارگران دراین‌حادثه شد، باردیگر نگاه‌ها را بر صنعتی متمرکز کرد که روی تاریک آن تاکنون حوادث مرگبار بی‌شماری در ایران و جهان از خود به‌جای گذاشته است. انفجار دراین‌معدن به‌دلیل تصاعد آنی گاز متان در دو بلوک B و C معدن زغال‌سنگ شرکت معدنجو طبس روی داد و طبق گزارش‌های منتشره، حادثه معدن طبس به‌عنوان پرتلفات‌ترین حادثه معدنی کشور در ۱۵سال‌اخیر ثبت شد. حوادث ناشی از کار در معادن برای کارگران این صنعت همواره یک روند پرفرازونشیب را طی کرده و به‌همین‌علت، بسیار از کشورهای توسعه‌یافته دراین‌عرصه درتلاش هستند تا بااستفاده‌از روش‌های نوین فناوری و آموزش و نظارت مستمر، آمار قربانیان ناشی از این‌گونه حوادث را به صفر برسانند. اصطلاح «فاجعه معدن» ازنظر تاریخی برای حوادث معدنی که تعداد پنج‌نفر یا بیشتر در آن حوادث کشته می‌شوند به‌کار می‌رود. بلایای معدن، به‌این‌معنا، زمانی به‌طرز وحشتناکی رایج بود. به‌عنوان‌مثال، در سال ۱۹۰۷ میلادی، ۱۸ فاجعه معدن زغال‌سنگ، به‌علاوه دو فاجعه دیگر در صنعت معدن فلز و غیرفلز رخ داد. در میان فجایع معدن در قرن گذشته، از انفجار معدن زغال‌سنگ «مونونگاه» در ایالت ویرجینیای غربی آمریکا سال ۱۹۰۷ که جان ۳۶۲نفر را گرفت، به‌عنوان بدترین فاجعه تاریخی این صنعت نام برده شده است. طبق برآوردهای بین‌المللی، تعداد و شدت حوادث معدن در قرن 21 پس از دهه‌ها تحقیق، استفاده از فناوری‌های پیشرفته و اعمال نظارت و اجرای برنامه‌های پیشگیرانه به‌طور چشمگیری کاهش یافته است. به‌همین‌دلیل بسیاری از کشورهای مؤثر و فعال دراین‌عرصه سعی کرده‌اند که آمار قربانیان حوادث معدنی را بااستفاده‌از علم و فناوری‌های روز و رعایت شرایط ایمنی در کمتر از پنج‌نفر باقی بماند یا حتی کمتر شود. بااین‌حال، پیشگیری از تکرار حوادثی مانند بلایای قبل، برای دولت‌های فعال دراین‌عرصه که در زمره غول‌های اقتصادی جهان هستند، همچنان بستگی به حفظ یک اولویت چندگانه اصلی دارد؛ هوشیاری، همکاری مداوم کارگران و مدیریت معدن، نیروی کار آموزش‌دیده و نظارت دولت. مواد معدنی عنصر اصلی اکثر صنایع تولیدی در جهان هستند و به‌همین‌دلیل تقریباً همه کشورهای مهم دراین‌عرصه تلاش کرده‌اند تا سهم خود را از منابع‌طبیعی موجود در این کره خاکی، از دل زمین بیرون کشیده و در حد قدرت و توان خود سهم بیشتری از استخراج عناصر مهم و حیاتی را به‌خود اختصاص دهند. انواع استخراج معادن به‌طورمستمر توسط تمام کشورها انجام می‌شود اما این فعالیت‌ها چه در سطح ملی یا مقیاس جهانی با پیامدهای اقتصادی، زیست‌محیطی، انسانی و اجتماعی مهمی همراه بوده است. باید گفت منظور از عملیات معدنی در جهان شامل آن‌دسته از استخراج سنگ‌ها و مواد معدنی از پوسته کره زمین است که ازنظر اقتصادی برای استخراج‌کنندگان سودمند باشد. در یک مفهوم گسترده، اگرچه فعالیت معدنی علاوه‌بر عملیات زیرزمینی و روباز، موارد ضروری برای تصفیه مواد استخراج‌شده مانند خردکردن، اندازه‌گیری، شستشو و تغلیظ را نیز شامل می‌شود اما بیشتر فعالیت‌های استخراج زیرزمینی با پیامدها و حوادث ناگوار انسانی همراه بوده. نکته قابل‌توجه دیگر اینکه طبق آمارهای سازمان بین‌المللی کار، معدن مولد مهمی برای اشتغال نیروی کار نیست زیرا درواقع، تنها یک‌درصدِ نیروی کار جهان، یعنی حدود ۳۰میلیون‌نفر، دراین‌بخش کار می‌کنند. با وجود این‌ارقام پایین اشتغال، نرخ بالای حوادث در بخش معدن در بسیاری از کشورها سبب نگرانی بین‌المللی شده است. اگرچه معدن تنها یک‌درصد از کل کارگران را استخدام می‌کند، اما مسئول حدود هشت‌درصد از حوادث شغلی مرگبار (تقریباً ۱۵۰۰۰نفر در سال) است که نشان می‌دهد یکی از بالاترین نرخ‌های سوانح را در میان تمام بخش‌های تولیدکننده داشته باشد. کارشناسان این‌عرصه می‌گویند: صنعت معدن بخش قابل‌توجهی از حوادث شغلی، به‌ویژه حوادث مرگبار را به‌خود اختصاص داده و به‌همین‌دلیل یکی از خطرناک‌ترین مشاغل در جهان محسوب می‌شود. در ایالات‌متحده، استخراج معدن یک بازوی مهم اقتصادی دراین‌کشور است، اما ازنظر تاریخی یکی از بالاترین نرخ‌های سوانح کشنده و غیرکشنده را در بین تمام صنایع داشته است. در اتحادیه اروپا (UE-28) نیز براساس داده‌های سال ۲۰۱۹، ۰.۸۳درصد از حوادث مهم در صنایع معدنی این اتحادیه رخ می‌دهد. اگرچه دراین‌اتحادیه استانداردهای ایمنی کار در معادن بسیاربالاست. مرکز کنترل و پیشگیری از بیماری آمریکا در گزارشی تعداد و نرخ تلفات شغلی معدنکاری در سال‌های ۱۹۸۳ - ۲۰۲۲ را منتشر کرده که نشان می‌دهد: آمار ناشی از حوادث معدنی از اواخر قرن ۱۹ تاکنون شاهد روند نزولی بوده و گزارش تارنمای «ردیاب جهانی معدن زغال‌سنگ (GCMT)» که فعالیت بیش از ۱۵۱۳ معدن زغال‌سنگ را در ۵۹ کشور در سراسر جهان دنبال می‌کند حاکی‌ست: هر معدن فعال با تولید سه‌میلیون‌تن در سال یا بیشتر و هر معدن با ظرفیت یک‌میلیون‌تن در سال یا بیشتر موردبررسی و ردیابی قرار می‌گیرند. طبق این گزارش، معادنی با ظرفیت اعلام‌شده فوق بسیاربزرگ بوده که عمدتاً در چین، هند، ایالات‌متحده آمریکا، استرالیا، روسیه، اندونزی و تعداد دیگری از کشورهای مطرح دیگر این‌حوزه فعال هستند. در ۲۰۲۰، کل تولید زغال‌سنگ جهانی ۷۱۱۲میلیون‌تن (میلیون‌تن) بود که شش کشور بزرگ تولیدکننده زغال‌سنگ ۹۰.۱۶درصد از کل جهان تولیدات جهان را به‌شرح ذیل به‌خود اختصاص داده بودند:
۱. چین با ۳۷۴۳میلیون‌تن (۵۲.۶درصد)
۲. هند ۷۷۹میلیون‌تن (۱۰.۹۵درصد)
۳. اندونزی ۵۵۱میلیون‌تن (۷.۷درصد)
۴. آمریکا ۴۸۸میلیون‌تن ۶.۸۶درصد
۵. استرالیا ۴۷۳تن (۶.۶۵درصد)
۶. روسیه ۳۸۶تن (۵.۴درصد).
طبق گزارش‌های بین‌المللی هریک‌از تولیدکنندگان عمده زغال‌سنگ در جهان نوعی از حوادث مرگبار را تجربه کرده‌اند. به‌طورمثال ازنظر انواع حوادث، چین درمعرض حوادث ناشی از نشت گاز و ریزش سقف در معادن بوده. معادن ایالات‌متحده مستعد سقوط، کشش و حوادث مکانیکی بوده، هند حوادث ناشی از سقوط (افراد و اشیاء) و حوادث دیگر را به‌نام خود ثبت کرده و معادن روسیه نیز مستعد حوادث ناشی از آتش‌سوزی و انفجار است. البته اکنون تعداد حوادث معدن و مرگ‌ومیر ناشی‌ازآن در جوامع بزرگ تولیدکننده زغال‌سنگ در مسیر نزولی قرار دارد و برخی‌ازآن‌ها امیدوارند تا بااستفاده‌از ربات‌های جایگزین انسان نرخ قربانیان این حوادث را به صفر برسانند. زغال‌سنگ نقش مهمی در ساختار مصرف انرژی در جهان ایفا کرده و ازاین‌رو، تولیدکنندگان بزرگ دراین‌عرصه رقابت تنگاتنگی نیز با یکدیگر دارند؛ پس تجزیه‌وتحلیل انواع حوادث معادن زغال‌سنگ در کشورهای عمده تولیدکننده زغال‌سنگ از اهمیت بالایی برخوردار است. نکته حائزاهمیت اینکه درحالی‌که آمارهای جهانی نشان می‌دهد: تعداد تلفات ناشی از حوادث معدنی از اوایل قرن بیستم تاکنون به‌طور قابل‌توجه در کشورهای مختلف کاهش یافته اما در سال‌های اخیر حوادث تلخ معدن همواره بر ضرورت تقویت اصول ایمنی در کار در اعماق زمین تأکید دارد. نکته مهم دیگر این‌است‌که اگرچه چنین حوادثی در جهان سالانه سبب جان‌باختن بیش از ۱۵۰۰۰نفر در سال شده اما میزان و شدت آن از کشور به کشوری متفاوت است. درواقع کشورهایی که خود را ملزم به رعایت استاندارهای بین‌المللی ایمنی کار و استفاده از تجهیزات و فناوری‌های پیشرفته کرده‌اند، بیش از دیگر درزمینهٔ کاهش تلفات انسانی ناشی از حوادث معدنی موفق بوده‌اند. مثلاً طبق آمارهای منتشره، چین بزرگ‌ترین صنعت معدنی جهان را دارد و سالانه بالغ‌بر سه‌میلیاردتن زغال‌سنگ تولید می‌کند اما درحالی‌که تولید ۴۰درصد زغال‌سنگ را در جهان به‌خود اختصاص داده درعین‌حال مسئول ۸۰درصد مرگ‌ومیر ناشی از حوادث در معدن بوده است؛ بنابراین برای‌اینکه کشور شاهد فاجعه دیگری در معادن نباشد، فعالان و تولیدکنندگان این‌عرصه باید گام‌های بلند و مؤثر در راه کاهش تعداد قربانیان حوادث ناشی از کار با ارتقای سطح استاندارد علمی-ایمنی کار خود بردارند. ایرنا