زخم سوخت‌های فسیلی بر چهره آسمان
نفت، کاربردهای فراوانی دارد و متأسفانه تأثیرات زیست‌محیطی صنعت نفت به‌همین‌نسبت گسترده است. نفت خام و گاز طبیعی، منابع اولیه انرژی و مواد خامی هستند که جنبه‌های زیادی از زندگی روزمره مدرن و اقتصاد جهانی را امکان‌پذیر می‌سازند. عرضه این فراورده‌ها طی ۱۵۰سال‌گذشته به‌سرعت رشد کرده تا پاسخگوی خواسته‌های افزایش سریع جمعیت، فناوری‌ها و زیرساخت‌های جدید و همچنین روند مصرف‌گرایی جوامع مختلف باشد. به‌گزارش آنا؛ مقادیر قابل‌توجهی زباله سمی و غیرسمی در طی مراحل استخراج، تصفیه و حمل‌ونقل نفت و گاز تولید می‌شود. همچنین محصولات فرعی صنعتی مانند ترکیبات آلی فرار، ترکیبات ازت و گوگرد و ... می‌توانند هوا، آب‌وخاک را آن‌قدر آلوده کند که زندگی بشر را مورد تهدید قرار دهد. گرم‌شدن آب‌وهوا، اسیدی‌شدن اقیانوس‌ها و افزایش سطح دریاها؛ از تغییرات جهانی هستند که به‌دلیل انتشار گازهای گلخانه‌ای اثرات جبران‌ناپذیری را برجای می‌گذارند. استخراج سوخت‌های فسیلی میان تمام فعالیت‌های انسانی، بیشترین تأثیر را به افزایش ترکیبات کربن در اتمسفر کره زمین می‌گذارد. آژانس بین‌المللی انرژی و سایر نهادهای مرتبط گزارش داده‌اند که استفاده از نفت و گاز بیش از 55درصد (۱۸میلیاردتن) از 32.8میلیاردتن دی‌اکسید کربنی را که در سال ۲۰۱۷ در جو پخش شد، تشکیل داده. با وجود تمام تلاش‌ها؛ میزان کل انتشار کربن تقریباً هرسال 1.7درصد افزایش می‌یابد. سیاره زمین به‌طورمعمول بخشی از انرژی خورشید را به‌سمت خود جذب و بقیه آن‌را منعکس می‌کند (درحقیقت پس می‌زند). درطول این فرایند طول‌موج نور تغییر می‌یابد. برخی از گازها قادرند این تابش خروجی را که عمدتاً در دامنه فروسرخ است، به‌سمت خود جذب کنند. مولکول گازهای گلخانه‌ای بیش از بقیه گازها می‌توانند نور فروسرخ را جذب کنند. وقتی مولکول‌های گاز جذب شدند، به‌دلیل جنبش‌ها، انرژی‌شان افزایش می‌یابد. وقتی این اتفاق در مقیاس وسیع رخ دهد، هم تابش بیشتر در زمین می‌ماند و هم انرژی گرمایی بیشتری تولید خواهد شد؛ بنابراین، درنهایت این گازها غیرمستقیم مانند یک پتو زمین را پوشانده و دمای سراسر آن‌را افزایش می‌دهند. صنعت نفت ازطریق فعالیت‌های گوناگون خود به‌طور مستقیم حدود 2.7میلیاردتن دی‌اکسید کربن وارد هوا می‌کند. نیز این صنعت مستقیماً باعث انتشار سالانه ۷۹میلیون‌تن متان در جو شده. این‌میزان از آلودگی‌ها در شهرهای بزرگ و کلان‌شهرها که چندان به استانداردهای سوخت متعهد نیستند، بیش‌ازپیش دیده شده است و تجمع سوخت‌های غیراستاندارد باعث شکل‌گیری غبار ایستایی از آلودگی می‌شود که تنها با بادهای تند خارج می‌شوند. طبق تخمین «پروژه جهانی کربن»؛ ایران پس از چین، آمریکا، هند، روسیه و ژاپن در سال ۲۰۱۹، بزرگ‌ترین تولیدکننده اصلی گازهای گلخانه‌ای در جهان بوده. با مقایسه سرانگشتی حجم اقتصاد پنج کشور اول لیست با اقتصاد ایران می‌توان متوجه این‌وضعیت نگران‌کننده و بی‌تناسب شد. از گزارش‌های اخیر برمی‌آید که استفاده از مازوت (نفت کوره) مهم‌ترین علت آلودگی هوای شهرهای ایران است؛ یکی از آلاینده‌ترین سوخت‌های فسیلی که معمولاً در کشتی‌ها، کارخانه‌ها، صنایع و نیروگاه‌های دورافتاده مورداستفاده قرار می‌گیرد. هنگام پالایش نفت، انواع محصولات مختلفی تولید می‌شود. برخی از این محصولات مانند بنزین، نفت سفید و گازوئیل کمابیش سبک هستند؛ پس کمتر هوا را آلوده می‌کنند؛ اما مازوت که از زنجیره هیدروکربوری سنگین‌تر تشکیل شده، سنگین‌تر است و طبیعتاً بیشتر هوا را آلوده می‌کند. ازاین‌بابت، کشورها تلاش می‌کنند تولید مازوت خود را کمینه سازند. درحالی‌که برخی از پالایشگاه‌های کشور همچون پالایشگاه کرمانشاه سهم تولید مازوت آن به حدود 40درصد نیز می‌رسد، سهم مازوت و قیر پالایشگاه‌های یکی از کشورهای همسایه تنها 4.5درصد است (قیمت مازوت در بازارهای جهانی از نفت خام کمتر است). از زمان عصر صنعتی در حدود سال‌های ۱۷۵۰-۱۸۵۰ تاکنون با رشد مصرف چوب و زغال‌سنگ، غلظت دی‌اکسید کربن و متان در اتمسفر به‌ترتیب در حدود 50درصد و 150درصد بالاتر از سطح نسبتاً پایدار آن‌ها در بیش از ۸۰۰۰۰۰سال‌اخیر رسیده. اینک نرخ افزایش هر‌یک‌از‌آن‌ها حدود یک‌درصد در سال است؛ زیرا تقریباً نیمی از کربن اضافه‌شده به اتمسفر توسط اقیانوس‌ها جذب می‌شود. نفت در کنار سوخت‌هایی مانند بنزین و گاز طبیعی مایع، تولید بسیاری از مواد شیمیایی و محصولات مصرفی مانند کودها و پلاستیک‌ها را مقدور می‌سازد. اکنون، با وجود تلاش شرکت‌های مختلف فناوری، تولید انرژی، حمل‌ونقل هنوز با فاصله متکی بر سوخت‌های فسیلی‌ست و تلاش‌های ارزشمند «تسلا» و سایر شرکت‌ها هنوز در ابتدای راه خود است. ازسویی، سوخت‌های مورداستفاده در کیفیت‌های متفاوت عرضه می‌شوند؛ استفاده از سوخت نامرغوب بر آلوده‌تر‌شدن هوا تأثیر مستقیم می‌گذارد و مقدار بیشتری از گازهای گلخانه‌ای را وارد جو می‌کند؛ پس به‌حداقل‌رساندن اثرات ضایعات فراورده‌های نفتی از اقدامات مؤثر صنایع جهت دستیابی به پایداری بهتر محیط زیست است. درواقع، انتشار گاز در هر‌یک از فرآیندهای زنجیره تولید نفت از مرحله استخراج تا مرحله مصرف اتفاق می‌افتد. در مرحله استخراج، تخلیه گاز و مشعل‌سوزی (پدیده سوزاندن گاز در کارخانه‌های صنعتی مانند پالایشگاه نفت) نه‌تنها متان و دی‌اکسید کربن؛ بلکه سایر آلاینده‌ها نظیر اکسیدهای نیتروژن و آئروسل نیز آزاد می‌شوند. محصولات فرعی خاصی شامل مونوکسید کربن و متانول نیز وجود دارند. ازاین‌رو، حتی اگر در خودروی خود یک قطره بنزین هم نریزید و مستقیماً آخرین تولید «تسلا» را هم بخرید، تاوقتی‌که پالایشگاه‌های نفت فعال‌اند، گازهای گلخانه‌ای به‌میزان غیراستانداردی تولید خواهند شد. هنگام احتراق فراورده‌های تقطیرشده نفت، معمولاً احتراق کامل صورت نمی‌گیرد و واکنش شیمیایی، محصولاتی جانبی را باقی می‌گذارد که مایع یا دی‌اکسید کربن نیستند. بااین‌حال، با وجود مقادیر زیاد آلاینده‌هایی که در اتمسفر پخش می‌شود، در مقدار و غلظت آن‌ها تفاوت وجود دارد. حتی مراحل تصفیه نفت نیز تاحدزیادی به آلودگی مناطق شهری کمک می‌کند. این‌مسئله به‌دلیل سمی‌بودن گازها اثرات سوئی بر سلامت انسان دارد. مطالعه بررسی اثرات پالایشگاه‌های نفت در کشور تایوان نشان داده که این اتفاق باعث افزایش زایمان زودرس در مادرانی که در نزدیکی پالایشگاه‌های نفت زندگی می‌کنند، شده است. همچنین اختلافاتی در نسبت جنسیت و وزن تولد کودکان مشاهده شد. از این اثرات سوء که بگذریم، ذرات ریزِ دوده‌هایی که در شهرهای بزرگ وجود دارد، ریه انسان و سایر موجودات را سیاه می‌کند و باعث مشکلات قلبی، سرطان و بالارفتن مرگ‌ومیر می‌شود.