آمار شگفت‌انگیزِ اقتصاد دخانیات در ایران
معاونت بهداشت وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی در اطلاعیه‌ای، شعار و روزشمار هفته بدون دخانیات را اعلام کرد. به‌گزارش وبدا؛ هرساله به‌مناسبت گرامیداشت روز جهانی بدون دخانیات در تاریخ ۳۱ ماه می، اقدامات هماهنگ و گسترده‌ای در سراسر جهان برای تنویر افکار عمومی درخصوص مضرات استعمال دخانیات، ترفندهای صنایع دخانی و اهمیت ترک دخانیات انجام می‌شود. شعار سازمان جهانی بهداشت در سال جاری باعنوان «تعهد برای ترک دخانیات» (Commit To Quit) اعلام شده و دراین‌راستا مقرر است فعالیت‌ها و اقداماتی برای افزایش آگاهی عمومی؛ به‌خصوص جوانان، درخصوص تأثیرات مضر مصرف دخانیات، از سرطان تا بیماری‌های تنفسی مزمن، اهمیت کاهش و ترک مصرف دخانیات و نیز خطرات مواجهه با دود دست‌دوم و سوم، تمرکز یابد. توصیه سازمان بهداشت جهانی در برگزاری این مناسبت، حمایت و تقویت سیاست‌ها با هدف افزایش تقاضای ترک و توسعه دسترسی به خدمات مشاوره و ترک دخانیات در بخش دولتی و خصوصی، راه‌اندازی خط ملی تلفنی ترک دخانیات، ایجاد محیط‌های حامی عاری از دخانیات، اطلاع‌رسانی و افزایش آگاهی از تاکتیک‌های صنعت دخانیات است. برهمین‌اساس، باتوجه‌به اپیدمی کووید-۱۹ و اهمیت ترک مواد دخانی به‌ویژه قلیان در ارتقای سلامت مردم، همچنین اجرای برنامه شهرها و روستاهای بدون دخانیات باتأکیدبر ممنوعیت پایدار عرضه قلیان، شعار ملی امسال «تعهد من، ترک قلیان» تعیین و عناوین ایام هفته ملی بدون دخانیات (۴ تا ۱۰ خرداد) به‌این‌شرح اعلام می‌شود: برای سه‌شنبه 4 خرداد شعار «تعهد من؛ ترک قلیان برای پیشگیری از بیماری‌های واگیر و غیرواگیر ازجمله کووید-۱۹»؛ برای چهارشنبه 5 خرداد شعار «ترک قلیان با حمایت جوانان متعهد»؛ پنج‌شنبه ۶ خرداد عنوان «تعهد من؛ ترک قلیان با حمایت خانواده‌های مسئولیت‌پذیر»؛ جمعه 7 خرداد عنوان «تعهد من؛ ترک قلیان با حمایت قانون‌گذاران و دولتمردان»، شنبه 8 خرداد شعار «تعهد من؛ ترک قلیان با سازمان‌های مردم‌نهاد»؛ یکشنبه ۹ خرداد باعنوان «تعهد من؛ ترک قلیان با حمایت صنایع سلامت‌محور»؛ و دوشنبه ۱۰ خرداد باعنوان «تعهد من؛ ترک قلیان با حمایت نظام سلامت توانمند» تعیین شده است.
به این‌اعداد دقت کنید: هشت شرکت بین‌المللی در سال گذشته ۱۴۰میلیارددلار سیگار فروخته‌اند؛ سالانه ۸ میلیون‌نفر در سراسر جهان براثر پیامدهای مصرف محصولات دخانی می‌میرند، در ایران سالانه ۶۰ هزارنفر براثر مصرف دخانیات جان خود را از دست می‌دهند؛ سال گذشته ایرانی‌ها ۶۵ میلیاردنخ سیگار مصرف کرده‌اند؛ یعنی به‌ازای هر ایرانی ۷۸۳نخ سیگار دود شده است. البته بازار دخانیات تنها در سیگار خلاصه نمی‌شود و طبق آمارها، ایرانی‌ها طی سال گذشته بیش از 10هزارتن تنباکوی قلیان مصرف کرده‌اند. ماحصل این‌ها، 30هزارمیلیاردتومان گردش مالی‌ست که گفته می‌شود بازار دخانیات ایران طی سال گذشته در برآورد حداقلی آن‌را دشت کرده است. این‌اعداد و ارقام تنها بخشی از آمارهای اقتصادی حوزه سیگار و دخانیات است؛ چراکه درکناراین آمار و ارقام، سالانه به‌واسطه پیامدهای مصرف دخانیات، زیان چشمگیری هم به سیستم بهداشتی کشور وارد می‌شود. به‌واسطه این زیان و ضررهای مادی و معنوی که مصرف دخانیات به جامعه وارد می‌کند، در سطح جهان کشورهای مختلف نرخ‌های مالیاتی سنگینی روی مصرف دخانیات اعمال کرده‌اند که تاحدودی در کاهش مصرف تأثیر داشته و اما مهم‌ترازآن، درآمدهای چشمگیری را عاید دولت‌ها کرده که این درآمدها مستقیماً در سیستم بهداشتی و درمانی و کمک‌های اجتماعی مصرف می‌شود. برای مثال، در سطح جهان میانگین نرخ مالیات محصولات دخانی حدود 75درصد از کل قیمت هر بسته سیگار یا محصول دخانی است؛ درحالی این‌میزان در ایران حدود 20درصد و در کشور همسایه یعنی ترکیه بیش از 80درصد است. به‌گزارش اقتصادآنلاین؛ این‌موضوع به‌قدری دارای اهمیت است که اگر دولت طی سال گذشته با نرخ استاندارد جهانی از مصرف سیگار مالیات می‌گرفت، به‌جای 2.5هزارمیلیاردتومان درآمد مالیاتی، رقم درآمد مالیاتی از مصرف سیگار به 9.3هزارمیلیاردتومان می‌رسید. این نرخ‌های پایین مالیاتی حالا موجب شده از 18 شرکت بزرگ بین‌المللی، 17 شرکت باواسطه یا بی‌واسطه وارد بازار تولید سیگار و محصولات دخانی ایران شوند. همچنین ازآنجا‌‌که سیگار معاف از تحریم‌های آمریکا بوده، طی سال‌های اخیر سرمایه‌گذاری در بخش سیگار و محصولات دخانی رقم قابل‌توجهی را شامل می‌شود. برای مثال طی سال گذشته از کل 855میلیون‌دلار سرمایه‌گذاری خارجی، بیش از نیمی از آن مربوط به سرمایه‌گذاری در بخش دخانیات بوده. درنهایت اینکه، جامعه ما درحالی سالانه چندین هزارمیلیاردتومان بابت پیامدهای مصرف سیگار و محصولات دخانی از بودجه‌های اجتماعی مصرف می‌کند که به‌جهت نبود نرخ‌های مالیاتی مطابق با استاندارد جهانی، سودهای هنگفت عاید دلالان، واسطه‌ها و قاچاقچیان سیگار و محصولات دخانی می‌شود.
طبق آمارهای ارائه‌شده ازسوی وزارت صمت، در سال 98 ایرانی‌ها مجموعاً 65میلیارد و 110میلیون‌نخ سیگار مصرف کرده‌اند که به‌طورمیانگین با لحاظ 83میلیون‌نفر جمعیت، به‌ازای هر ایرانی سرانه 784نخ سیگار را نشان می‌دهد. البته این‌عدد فقط برای مصرف سیگار بوده و کل محصولات دخانی را شامل نمی‌شود؛ زیرا مطابق آمارها، سالانه ایرانی‌ها ۱۰هزارتن نیز تنباکوی قلیان در کشور مصرف می‌کنند که درنوع‌خود رقم قابل‌توجهی است. آمارهای وزارت صمت همچنین نشان می‌دهد در سال گذشته از حدود 65میلیاردنخ سیگار مصرف‌شده در کشور، حدود 55میلیاردنخ در کشور تولید شده و 10میلیاردنخ آن نیز ازطریق قاچاق وارد کشور شده است.
درخصوص حجم بازار و گردش مالی دخانیات گفته می‌شود این بازار ازجمله 5 صنایع پرسود در دنیا بوده و در بسیاری از کشورها نیز ازنظر سوددهی هم‌رده با صنعت فولاد و پتروشیمی‌ست. دراین‌زمینه براساس آمارهای منتشرشده، گردش مالی دخانیات در ایران طی سال 1398 در برآورد حداقلی حدود 30هزارمیلیاردتومان بوده است. همان‌طورکه درادامه خواهد آمد، فروش دخانیات سود قابل‌توجهی را عاید فعالان این‌بخش می‌کند که بخش عمده آن به‌جهت فعالیت شرکت‌های خارجی در ایران، عاید آنان می‌شود. درهمین‌زمینه براساس گزارش‌های وزارت صمت، درحال‌حاضر 62 واحد تولیدی در حوزه دخانیات مشغول فعالیت هستند که ازاین‌تعداد، 23 واحد در حوزه تولید سیگار و 39 واحد دیگر نیز در حوزه تنباکو فعالیت می‌کنند. همچنین از واحدهای تولیدی سیگار در کشور، ده‌ها شرکت خارجی طی سال‌های اخیر شرکت‌های تابعه خود را در ایران تأسیس کرده‌اند که ازآن‌جمله می‌توان به شرکت‌های تابعه بریتانیایی-آمریکایی BAT، ژاپنی JTI و کره‌ای G&KT اشاره کرد. درهمین‌زمینه حسن آذری‌پور؛ عضو کمیته سیاست‌گذاری کنترل دخانیات در سال 1397 می‌گوید: «۱۷ شرکت از ۱۸ شرکت بزرگ دخانی دنیا با ترفندهای مختلف توانسته‌اند در داخل ایران کارخانه خود را راه‌اندازی کنند». همچنین بررسی‌ها نشان می‌دهد در برخی از این شرکت‌ها مدیران ارشد شرکت نیز خارجی هستند. مثلاً شرکت «بی‌ای‌تی‌پارس» که تولیدکننده برندهای کنت، دانهیل، مونتانا و پامال است، با مدیرعاملی «کاخابر بنیدزه» فعالیت می‌کند. در شرکت «کی‌تی‌اند جی پارس» نیز که نماینده شرکت جی‌تی ژاپن است، «بیونگ وان‌یانگ» مدیرعامل، جیونگ دا چو و یوهان چو نیز عضو هیئت‌مدیره آن هستند. در شرکت «آسیان تجارت آوا پارس» هم که به‌نمایندگی از شرکت Yunnan Tobacco international چین در ایران فعالیت می‌کند، «یو لیو» مدیرعامل و نماینده شرکت مذکور در ایران است. حضور خارجی‌ها در ایران ازاین‌منظر قابل‌توجه است که تعداد شرکت‌های تولیدی سیگار در ایران در سال 1393 فقط هفت شرکت با تولید سالانه 29میلیاردنخ بوده که این‌میزان تا سال 95 به 12 شرکت با 45میلیاردنخ سیگار و به 23 شرکت با تولید 55میلیاردنخ سیگار در سال 1398 رسید. این‌نکته قابل‌ذکر است که طی مدتی که شرکت‌های خارجی در ایران اقدام به تأسیس شرکت‌های تابعه کرده‌اند، میزان قاچاق سیگار گرچه تاحدودی کاسته شده، اما براساس آنچه درادامه می‌آید حضور این شرکت‌ها در داخل باتوجه‌به اندک بودن حجم مالیات بر سیگار، به‌صرفه‌تر از فروش و قاچاق سیگار به ایران است. نیز بررسی‌ها نشان می‌دهد طی سال 98، 855میلیون‌دلار سرمایه‌گذاری خارجی در ایران جذب شد که گفته می‌شود حدود بیش از نیمی از آن در حوزه تولید دخانیات بود.
گفته شد که طبق آمارهای رسمی گردش مالی دخانیات در ایران سالانه حدود 30هزارمیلیاردتومان است. همچنین طبق آمارهای وزارت بهداشت، سالانه حدود 60هزار ایرانی به‌واسطه مصرف دخانیات جان خود را از دست می‌دهند. البته به این آمارها باید زیان ده‌ها‌میلیاردتومانی بخش بهداشت و درمان کشور را نیز اضافه کنیم. نیز معروف است دخانیات دروازه ورود به بازار تباه‌کننده مواد مخدر است. ازاین‌رو، در سطح جهان کشورهای مختلف اعم از کشورهای درحال‌توسعه و توسعه‌یافته، درراستای کنترل مصرف سیگار و مجموعه دخانیات مالیات‌های سنگینی برای تولید و مصرف آن اعمال کرده‌اند، به‌طوری‌که براساس آمارهای سازمان همکاری و توسعه اقتصادی (OECD) و آمارهای سازمان جهانی بهداشت میانگین، مالیات بر خرده‌فروشی محصولات دخانیِ دنیا 75درصد از کل قیمت این محصولات است. همچنین دراین‌زمینه بررسی تطبیقی میانگین نرخ مالیات از قیمت نهایی سیگار در ایران با 30 کشور توسعه‌یافته نشان می‌دهد این‌میزان درحالی در کشورمان حدود 20درصد از کل قیمت است که میانگین آن در این 30 کشور موردبررسی در حدود 76درصد است. طبق این آمارها، سهم مالیات از قیمت نهایی سیگار در فنلاند و یونان با 84درصد بالاترین میزان دریافت مالیات از سیگار بین کشورهای عضو سازمان همکاری و توسعه اقتصادی (OECD) است. پس از این دو کشور، ترکیه با 82درصد، اسلونی، کرواسی و انگلستان هرکدام با 81درصد به‌ترتیب در رتبه‌های دوم تا پنجم ازلحاظ بالابودن سهم مالیات از قیمت نهایی سیگار قرار دارند. در کنار ایران با بررسی کشورهایی که سهم مالیات از کل قیمت سیگار در آن‌ها پایین بوده، می‌توان به سهم 43درصدی مالیات از کل قیمت سیگار در آمریکا اشاره کرد، پس از این کشور، این‌میزان در کانادا 66درصد، در لوکزامبورگ 69درصد و در آلمان و پرتغال نیز 73درصد است. براین‌اساس نرخ مالیات از قیمت خرده‌فروشی محصولات دخانی و سیگار در ایران حدود 55درصد از استاندارد جهانی آن کمتر است. همچنین برای تصور درشتی ارقام مالیات بر سیگار، نگاهی به آمارها نشان می‌دهد طی سال 2019 قیمت یک پاکت 20عددی سیگار برند «مارلبرو» در استرالیا 20دلار (440هزارتومان)، در نیوزیلند 18دلار (396هزارتومان)، در ایرلند 13دلار (286هزارتومان) و در انگلیس 12دلار (246هزارتومان) بوده است.
طبق آمارهای سازمان امور مالیاتی کشور، میزان درآمد مالیاتی کشور طی سال‌های 1396، 1397 و 1398 به‌ترتیب 96.3هزارمیلیاردتومان، 109.2هزارمیلیاردتومان و 141.2هزارمیلیاردتومان بوده. همچنین بررسی دو پایه مالیاتی مالیات بر فروش و مالیات بر مصرف سیگار در کشور نشان می‌دهد این‌میزان طی سال‌های 1396، 1397 و 1398 به‌ترتیب هزار و 143میلیاردتومان، هزار و 774میلیاردتومان و دوهزار و 489میلیاردتومان بوده است. به‌عبارتی‌دیگر طی سه‌سال‌اخیر در سال 96 حدود 1.2درصد از کل مالیات کشور مربوط به فروش و مصرف سیگار بوده، در سال 1397 این‌میزان به 1.6درصد و در سال 1398 نیز این‌میزان به 1.8درصد از کل درآمدهای مالیاتی ایران رسید. بااین‌حساب اگر نرخ مالیات از قیمت خرده‌فروشی سیگار به 75درصد می‌رسید، درآمد مالیاتی دولت در سال 98 حداقل و فقط از سیگار به بیش از 9.3هزارمیلیاردتومان می‌رسید.
در سال 2019 از کل درآمد مالیاتی 778میلیارد و 570میلیون‌لیر، حدود 51میلیارد‌لیر یا حدود 6.5درصد آن مربوط به مالیات از سیگار و محصولات دخانی (به‌جز مشروبات الکی) بوده است. برای فهم درشتی این‌رقم کافی‌ست تصور کنیم درآمد 51میلیارد لیری ترکیه از دخانیات به‌نرخ حال و بادرنظرگرفتن نرخ تبدیل هر لیر به تومان در بازار فعلی، حدود 188هزارمیلیاردتومان یعنی 39هزارمیلیاردتومان بیشتر از کل درآمد مالیاتی ایران در سال 1398 (حدود 141هزارمیلیاردتومان) و 75برابر درآمد مالیاتی نزدیک به 2.5هزارمیلیاردتومانی سیگار درهمان‌سال 1398 است. همچنین بررسی‌های آماری نشان می‌دهد طی سال‌های 2006 تا 2019 درآمد مالیاتی دولت ترکیه از محصولات دخانی حدود 326میلیارد لیر یا معادل 47میلیارددلار بوده است. دراین‌مدت، سهم مالیات از دخانیات در درآمدهای مالیاتی دولت نیز از 5.1درصد در سال 2006 به 6.9درصد تا سال 2018 و به 6.5درصد در سال 2019 رسید. براین‌اساس سهم 6.5درصدی مالیات دخانیات از کل درآمدهای مالیاتی دولت ترکیه دقیقاً برابر 3.6برابر نرخ آن در ایران است.
گرچه آمارهای جزئی‌تر، از میزان هزینه‌کرد افراد سیگاری در کشور وجود ندارد، اما طبق آمارهای مرکز آمار ایران، طی سال 98 هر خانوار ایرانی به‌طورمتوسط 304هزار و 300تومان برای دخانیات هزینه کرد. همچنین این‌میزان برای دهک اول (کم‌درآمدترین) 153هزارتومان، دهک دوم 246هزارتومان، دهک سوم 292هزارتومان، دهک چهارم 336هزارتومان، دهک پنجم 305هزارتومان، دهک ششم 354هزارتومان، دهک هفتم 355هزارتومان، دهک هشتم 340هزارتومان، دهک نهم 375هزارتومان و برای دهک دهم هم 285هزارتومان است. طبق آمار؛ میانگین سهم دخانیات در سبد خوراکی خانوارهای ایرانی حدود 2.6درصد، این‌میزان برای خانوارهای دهک‌های اول تا چهارم حدود 3.5درصد، برای دهک‌های پنجم تا هفتم نزدیک به 3درصد، برای دهک‌های هشتم و نهم 2.4درصد و برای دهک دهم (ثروتمندترین) حدود 1.3درصد است.
گفته شد که مالیات سیگار در ایران درمقایسه‌با کشورهای دیگر بسیارناچیز است، اما این‌موضوع به‌این‌مفهوم نیست که قیمت سیگار برای مصرف داخلی خیلی ارزان باشد، زیرا عملاً قیمت‌ها افزایش یافته‌اند، اما این سودها در فقدان نرخ‌های مالیاتی منطقی، عاید دلالان، قاچاقچیان و واسطه‌ها شده است. برای مثال طی یک‌سال‌اخیر قیمت انواع برندهای سیگار داخلی و خارجی حدود 30 تا 40درصد افزایش یافته است، بااین‌حال باوجود اصلاح نرخ‌های مالیات بر سیگار و مواد دخانی در دی‌ماه سال 98، هنوز نرخ مالیات بر سیگار و مواد دخانی حدود 20 تا 25درصد است که این‌میزان 55درصد از نرخ استاندارد جهانی آن کمتر است. گفته می‌شود این‌موضوع در کنار کاهش ارزش تومان، موجب قاچاق معکوس این محصولات شده است و دلالان و واسطه‌ها در قالب‌های کوله‌بری و ... این محصول را به کشورهای منطقه قاچاق می‌کنند.