خراسان شمالی؛ داروخانه گیاهان دارویی در کشور

به ماه انتهایی بهار که می‌رسیم، گیاهان دارویی در دشت‌های خراسان شمالی خودنمایی می‌کنند. به‌گزارش باشگاه خبرنگاران جوان؛ خراسان شمالی رویشگاه بسیاری از گیاهان دارویی‌ست، گیاهانی که به‌صورت خودرو در دامن طبیعت رشد می‌کند، شرایط آب‌و‌هوایی و نوع خاک، این منطقه را از دیرباز مأمن رویش بسیاری از گیاهان دارویی کرده است. گستره منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان شمالی دومیلیون و ۳۳‌هزار و ۳۶‌هکتار است که از‌این‌وسعت یک‌میلیون و ۴۰۰‌هزار‌هکتار‌مرتع، بیش از ۱۸۳‌هزار‌هکتار بیابان و ۴۳۴‌هزار و ۵۵۰‌هکتار جنگل است. سطح زیر کشت گیاهان دارویی خراسان شمالی هزار و ۲۸۵‌هکتار با تولید هزار و ۹۲۰‌تن است؛ معروف‌ترین گیاهان دارویی استان زیره سبز، آویشن باغی، آنخ، باریجه، نعنا فلفلی، خاکشیر، گشنیز، کدو تخم کاغذی و کتان است.

مصرف گیاهان دارویی در خراسان شمالی به لحاظ داشتن ویژگی‌های خاص طبیعی و اقلیمی و تنوع آب‌و‌هوایی منحصر‌به‌فرد، از دیرباز مورد توجه مردم استان بوده است و هم‌اکنون در اکثر مناطق روستایی و عشایری مصرف گیاهان دارویی در درمان برخی بیماری‌ها از جایگاه بالایی برخوردار است. اقتصاد خراسان شمالی بر پایه روستا‌نشینی استوار است و فرآوری محصولات کشاورزی ازجمله یکی از نیاز‌های مهم استان جهت ارتقاء سطح درآمد و اشتغال ساکنان است. در خراسان شمالی ۳۵۰ گونه گیاه دارویی، معطر و ادویه‌ای شناسایی شده است که بیشتر این گونه‌ها قابلیت صنعتی شدن دارند، اما برداشت‌های غیراصولی از اصلی‌ترین مخاطراتی است که رویشگاه گیاهان دارویی را تهدید می‌کند. احمدی اسکویی؛ مسئول بهره‌برداری اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان شمالی، گفت: «کنگر گیاهی بوته‌ای و خاردار است که به صورت طبیعی در قسمت‌های کوهستانی استان می‌روید. گفته می‌شود این گیاه برای بهبود عملکرد کلیه، کیسه صفرا و کبد توصیه می‌شود وبرای درمان کم خونی نیز مناسب به‌نظر می‌رسد. مسئول بهره‌برداری اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان شمالی، افزود: «کنگر خودرو است، یعنی کسی آن را نمی‌کارد، از خار پوشیده شده و بنابراین چیدنش کمی سخت است و چون خاصیت دارویی دارد، از آن خورشت و بورانی نیز تهیه می‌کنند». باریجه با نام علمی (Ferula gummosa) از مهم‌ترین محصولات مرتعی ایران است. این گیاه با داشتن ارزش‌های دارویی و صنعتی فراوان، در بسیاری از نقاط ایران اسلامی خاصه استان خراسان یافت می‌شود. علیرضا احمدی اسکویی؛ مسئول بهره‌برداری اداره‌کل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان شمالی، گفت: «در نه‌ماه سال ۹۹ سه‌تن باریجه و ۸۰۰‌کیلوگرم کتیرا از هزار و ۲۰۰‌هکتار از اراضی کشت شده این گیاهان دارویی برداشت شد». او با‌بیان‌اینکه ارزش هر کیلوگرم باریجه برداشت شده پنج‌میلیون‌ریال است، گفت: «تولید باریجه نسبت به پارسال یک‌تن و کتیرا ۲۰۰‌کیلوگرم کاهش داشته است». چریش یکی از انواع گیاهانی‌ست که با فرارسیدن فصل بهار از نیمه فروردین‌ماه در مراتع خراسان شمالی شروع به روییدن می کند و تا پایان فصل بهار قابل برداشت است. شریکیان بیان کرد: «شهرستان‌های خراسان شمالی از طبیعت و اقلیم مساعدی برای کشت‌های نیمه آبی و دیمزار‌ها برخوردار هستند. مناطق کوهپایه‌ای و ارتفاعات خاستگاه اقلیمی مناسبی دارند. در این مکان‌ها مصرف سموم و نهاده‌ها کم است. به‌همین‌دلیل گیاهان دارویی از‌جمله گل محمدی و باریجه در این نواحی به‌خوبی رشد می‌کنند». او اضافه کرد: «در استان ۵۰‌هزار‌هکتار باغ داریم که ۱۰‌هزار‌هکتار آن دیم است. با شناسایی دیمزار‌ها در مناطق زودبازده سعی می‌کنیم این نوع کشت را برای گیاهان دارویی گسترش دهیم». شریکیان اضافه کرد: «اکنون قیمت هر کیلوگرم گل محمدی بین ۱۴۰ تا ۱۷۰‌هزار‌ریال است و توسعه گل محمدی به حفظ خاک در اراضی شیب دار، افزایش درآمد پایدار کشاورزان کمک می‌کند». آنخ (anekh) یا کاکوتی گیاه کوهی و خودرو که در خراسان شمالی در بین کرمانج‌ها و ترک‌ها به نام آنخ شناخته می شود و در میان فارس‌ها به کاکوتی معروف است. این گیاه هم خانواده‌ گیاه آویشن و از تیره‌ی نعنائیان است. گیاه آنخ هم خاصیت داروئی دارد و هم خاصیت غذایی. کاکوتی اغلب در درمان اختلالات گوارشی کاربرد دارد. در خراسان شمالی، بیشتر آنخ را به همراه چای دم می‌کنند.  

ممنوعیت برداشت
حسن وحید؛ مدیر کل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان شمالی افزود: «برداشت گیاهان دارویی در عرصه‌های منابع طبیعی استان جز در قالب طرح و بدون مجوز اداره‌کل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان شمالی، ممنوع است و با متخلفان در این باره برخورد می شود و امسال نیز به دلیل شیوع کرونا برداشت گیاهان دارویی ممنوع شده است». علیرضا احمدی اسکویی؛ مسئول بهره‌برداری اداره‌کل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان شمالی، گفت: «با‌توجه‌به شیوع بیماری کرونا و به‌منظور حفظ گونه‌های گیاهی، برداشت هر گونه گیاه خوراکی و دارویی وحشی تازه روییده از منابع طبیعی و مراتع استان تا اطلاع ثانوی ممنوع است». مسئول بهره‌برداری اداره‌کل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان شمالی اظهار کرد: «با‌توجه‌به خشکسالی‌های پیاپی در عرصه‌های مرتعی، تعدادی از گونه‌های با ارزش دارویی و صنعتی به دلیل بهره برداری‌های بی رویه به ویژه در مناطقی با دسترسی آسان در معرض انقراض و نابودی قرار گرفته و به همین دلیل برداشت گونه‌های دارویی و خوراکی شامل کنگر، و دنبلان کوهی ممنوع است».

رشد اقتصادی استان با فرآوری گیاهان دارویی
خراسان شمالی با وجود عرصه‌های طبیعی و مراتع منحصر به فرد کلکسیونی از انواع گیاهان دارویی است. تنوع گونه‌های گیاهی و شرایط اقلیمی متمایز خراسان شمالی، آقای محمد علی معموری را برای فرآوری این محصول مجاب کرده است. محمد علی معموری؛ مدیرعامل کارخانه فرآوری گیاهان دارویی جاجرم گفت: «نیاز واحد صنعتی فرآوری گیاهان دارویی استان و محروم بودن این منطقه باعث احداث کارخانه فرآوری گیاهان دارویی شد». معموری با‌اشاره‌به ترغیب کشاورزان منطقه برای توسعه کشت گیاهان دارویی، افزود: «این کارخانه با زیربنای هزار و ۶۰۰‌مترمربع سالانه ۳۰۰‌تن عرقیات گیاهی و سه تن اسانس‌های گیاهی و ۲۱۰‌تن عصاره گیاهی تولید می‌کند». مدیرعامل کارخانه فرآوری گیاهان دارویی جاجرم عنوان کرد: «در‌حال‌حاضر محصولات فراوری شده به کشور‌های فرانسه، آلمان، انگلستان و دوبی صادر می‌شود». حسن محمدی کشاورز جاجرمی گفت: «دوسال است که گیاهان دارویی از‌جمله نعنا فلفلی، گل محمدی و آویشن کشت می‌کنم». حسن آقا ادامه داد: «وجود کارخانه فرآوری گیاهان دارویی در جاجرم مشکل بازاریابی را برای کشاورزان این حوزه رفع کند. این کارخانه با مجموع ۱۵۰۰‌میلیون‌تومان سرمایه‌گذاری برای ۲۰۰‌نفر به‌صورت مستقیم و غیرمستقیم فرصت شغلی فراهم کرده است. سه مرحله کاشت، فرآوری و صادرات محصولات دارویی سه‌ضلع مثلثی هستند که در کنار هم رشد اقتصادی استان را به‌همراه دارند».

تولید سالانه ۴۰۰ تن عرقیات گیاهی در بجنورد
علی اصغر شریکیان؛ مدیر امور باغبانی سازمان جهاد کشاورزی خراسان شمالی گفت: «هم‌اکنون یک واحد بسته‌بندی عرقیات گیاهی با ظرفیت اسمی سالانه ۴۰۰‌تن در شهرستان بجنورد و یک واحد فعال عصاره‌گیری، اسانس‌گیری و بسته‌بندی عرقیات و گیاهان دارویی در شهرستان جاجرم مشغول فعالیت هستند». او در خصوص اقدامات انجام‌شده در‌راستای افزایش کشت گیاهان دارویی در استان، افزود: «کارگروه توسعه و کشت گیاهان دارویی تشکیل شده و همچنین طرح توسعه گیاهان دارویی در برنامه ستاد اقتصاد مقاومتی استان مصوب شده، برگزاری کلاس‌ها و کارگاه‌های آموزشی با بهره گیری از توان علمی مراکز تحقیقاتی و پژوهشی، پیگیری تخصیص اعتبارات از محل یارانه نهال جهت توسعه گیاهان دارویی و گل محمدی، اخذ مجوز‌های لازم از مؤسسه اصلاح نهال و بذر برای دو واحد تولید کننده گل محمدی و نشاء گیاهان دارویی بادرنجوبه، آویشن باغی، مریم گلی و.. به منظور تامین مواد رویشی مورد نیاز انجام شده است». خراسان شمالی با‌توجه‌به شرایط اقلیمی و آب‌و‌هوایی از موهبت بکر‌بودن و رشد انواع گیاهان دارویی در منطقه برخوردار است و در چند سال اخیر پرورش گیاهان دارویی با استقبال  بسیاری روبه‌رو شده است؛ اما این استان با تمام استعدادش به‌دلیل نبود صنایع تبدیلی و فرآوری گیاهان دارویی‌، فرصت سرمایه‌گذاری عظیمی را از دست داده است. تلاش برای این ایجاد صنایع تبدیلی کمک شایانی به ایجاد اشتغال و ارزآوری برای استان خواهد داشت. رشد گیاهان دارویی در استان خراسان شمالی قدمتی به بلندای تاریخ دارد و اهالی این استان از فرصت به‌وجودآمده در‌خصوص فرآوری گیاهان دارویی استقبال بسیاری می کنند؛ همین‌طور که مشاهده می شود در سطح استان بسیاری از خانواده به جهت مصارف شخصی و سالانه خود این گیاهان را بصورت خانگی فرآوری و گاهی هم از این را کسب روزی دارند. تلاش برای رونق صنعت گیاهان دارویی در استان و توجه به صنایع بسته‌بندی و تکمیلی می‌تواند به فرآوری این صنعت و توسعه آن کمک کرده و برای شمار زیادی از مردم این منطقه اشتغال دائمی ایجاد کند و بهره‌برداری نادرست از گونه‌های گیاهی و روند رو به نابودی برخی از گونه‌ها به شیوه‌های سنتی و نادرست که تیشه به ریشه گیاهان دارویی استان می‌زند باید قاطعانه جلوگیری و ذخیره گاه‌های ژنتیکی استان مورد حفاظت قرار گیرد.