سوغات فرنگی یا هنر اصیل ایرانی؟

هنرمندان بسیاری با علاقه و امید فراوان به حرفه کاغذ دست‌ساز روی آورده‌اند؛ اما تلاش‌های بسیارشان برای دایر کردن کارگاه مناسب و دستیابی به فروش انبوه نتیجه نداده است. به‌گزارش باشگاه خبرنگاران جوان؛ کاغذ دست‌ساز از هنر‌های فراموش‌شده‌ای‌ست که احیای آن ضرورت دارد، کاغذ دست‌ساز برای کتابت، نگارگری و مرمت نسخ خطی قدیمی کاربرد دارد و نسبت به کاغذ‌های معمولی از دوام و ماندگاری بالایی در برابر گذر زمان و عوامل طبیعی برخوردار است؛ هرچند که هنرمندانی همچنان در‌این‌حوزه کم‌و‌بیش فعالیت دارند؛ اما بیشتر آنان به‌‌دلایلی از‌جمله نبود کارگاه ثابت و مناسب، مشکلات اقتصادی و حمایت نکردن مسئولان موفق به تولید انبوه نشده‌اند که در‌نتیجه یا موجب کار آن‌ها متوقف‌شده است و یا تولید محدود و کمی دارند، این در‌حالی‌ست‌که متقاضی برای این هنر بسیار است و می‌توان با احیای این هنر و حمایت از آن از کاغذ وارداتی بی‌نیاز شد و حتی شاهد صادرات این محصول هنری باشیم. به‌همین‌بهانه به گفت‌وگو با هنرمندان اصفهانی که در‌این‌زمینه فعالیت داشتند پرداختیم تا بیش‌تر از اهمیت این هنر و مشکلات سد راهشان مطلع شویم.
نرگس کریمی؛ هنرمند کاغذ دست‌ساز و پاپیه ماشه بااشاره‌به‌اینکه از سال ۱۳۸۳ برای به سرانجام رساندن پایان‌نامه کارشناسی خود به حرفه کاغذ دست‌ساز روی آورد، گفت: «بااینکه تلاش بسیاری کردم؛ اما به دلایلی همانند همکاری نکردن کتابخانه‌ها و موزه‌ها، مهیا‌نشدن کارگاه مناسب با شرایط کاغذسازی و افزایش ناگهانی قیمت وسایل و دستگاه‌ها به ناچار در حوزه پاپیه ماشه شروع به فعالیت کردم». او ادامه داد: «در آن زمان مقداری از وسایل موردنیاز کاغذ دست‌ساز همانند دستگاه پرس را با قیمت گزافی خریداری کردم؛ اما افسوس که شرایط فراهم نشد، حتی برای مهیا شدن کارگاه مناسب برای کاغذ دست‌ساز به سازمان‌های مختلفی سر زدم که باوجود تشویق ظاهری و اولیه، اقدامی صورت نگرفت». این هنرمند درخصوص اهمیت احیای هنر کاغذ دست‌ساز، گفت: «احیای این هنر و تولیدات انبوه کاغذ دست‌ساز نیاز هست؛ زیرا در رشته‌هایی همانند نگارگری، گل و مرغ، خطاطی، خوشنویسی و حتی برای ترمیم کتب نسخ خطی به‌دلیل کیفیت بالا و مقاوم‌بودن این نوع کاغذ بسیار کاربردی‌ست». کریمی بااشاره‌به مرمت کتب نسخ خطی قدیمی با کاغذ دست‌ساز، ادامه داد: «برای مرمت کاغذ‌های این کتب به کاغذی نزدیک به همان کیفیت نیازمندیم و نمی‌توان کاغذی را که مربوط به دوره تیموری، صفویه و یا حتی قاجار هست با کاغذ‌های امروزی مرمت کرد؛ درحالی‌که تاجایی‌که به یاد دارم این نوع کاغذ را معمولاً از کشور‌های دیگر وارد می‌کردند». او بااشاره‌به ناکام‌ماندن تلاش‌های بسیار در حوزه کاغذ دست‌ساز، بیان کرد: «برای ادامه‌دادن به حرفه کاغذ دست‌ساز تصمیم گرفتم تا با فعالیت در حوزه پاپیه ماشه درآمد حاصل از آن‌را صرف کاغذسازی کنم؛ ولی آن‌گونه که انتظار داشتم پیش نرفت به‌دلیل وخیم‌شدن شرایط اقتصادی صنایع‌دستی بسیار ضربه خورد؛ زیرا مردم باید وضع اقتصادی خوبی داشته باشند تا بتوانند مازاد بر نیاز‌های اولیه خود خرید کنند؛ البته بیماری کرونا هم به مشکلات دامن زد». این هنرمند اصفهانی افزود: «در زمان شیوع بیماری کرونا کارگاه‌های صنایع‌دستی با مشکلات بسیاری ازجمله تعطیلی کارگاه‌ها، پرداخت اجاره کارگاه، حقوق و بیمه کارکنان مواجه بودند که دراین‌میان حمایتی حتی اندک از طرف دستگاه‌های مرتبط صورت نگرفت به‌جز اداره ارشاد که چند ماه بیمه هنرمندان خودش را پرداخت کرد». کریمی گفت: «تا قبل از شیوع بیماری کرونا در دانشگاه هنر اصفهان این حرفه را تدریس می‌کردم؛ اما با آنلاین‌شدن کلاس‌ها به‌دلیل کاربردی نبودن و فراهم نشدن شرایط کار عملی برای دانشجویان ترجیح دادم تا ترم‌هایی را که به‌صورت آنلاین بود تدریس نکنم». او بابیان‌اینکه هم‌اکنون در حوزه پاپیه ماشه فعال و منتظر روزنه امیدی برای فعالیت درزمینهٔ کاغذ دست‌ساز هستم، اظهار کرد: رشته‌هایی همانند کاغذ دست‌ساز وجودشان لازم است؛ زیرا جزوی از فرهنگ ما محسوب می‌شوند و در دنیا ما را با این فرهنگ و رشته‌های صنایع‌دستی می‌شناسند، بنابراین بهتر است دستگاه‌های مرتبط برای حفظ این رشته‌ها اهتمام ویژه‌ای داشته باشند.

از تولید کاغذ دست‌ساز تا خاک خوردن دستگاه‌ها
فریبا مجیدی؛ هنرمند کاغذ دست‌ساز بااشاره‌به‌اینکه از سال ۱۳۸۴ تدریس هنر کاغذسازی را در دانشگاه هنر اصفهان شروع کرد، گفت: «پس از آموزش‌های بسیار درنهایت در سال ۱۳۸۷ کارگاه کاغذ دست‌ساز را راه‌اندازی کردم؛ اما به‌دلیل‌اینکه مراحل کاغذسازی ازجمله آماده‌سازی خمیر زمان‌بر و مشکل است تصمیم به تهیه و سفارش دستگاه‌هایی همانند دستگاه کوبنده‌ای گرفتم که شاید اولین‌بار در ایران ساخته شد که قابلیت کوبیدن الیاف اصلی همانند کنف، کتان، پنبه و پارچه‌های کهنه را برای تهیه کاغذ داشت». او درباره از‌دست‌دادن کارگاهش در سال ۱۳۹۶، اظهار کرد: «کارگاه کاغذسازی را اجاره کرده بودم که سرانجام در سال ۱۳۹۶ صاحب اصلی کارگاه، ملکش را درخواست کرد، ازآن‌پس برای مهیاکردن کارگاهی با شرایط مناسب برای کاغذ دست‌ساز تلاش و ازطریق میراث‌فرهنگی برای ادامه کار دریکی از ساختمان‌های قدیمی اقدام کردم». این کارشناس ارشد حفاظت و مرمت آثار تاریخی ادامه داد: «متأسفانه باوجوداینکه دومرتبه به اداره میراث فرهنگی برای کارگاه درخواست دادم، این امر میسر نشد، حتی سال قبل که برای بار دوم درخواست دادم حاضر بودم تا خانه تاریخی مخروبه‌ای را با هزینه خودم مرمت و در آنجا فعالیت کنم؛ اما به‌گفته مسئولان، کاربری دیگری برای آن خانه درنظر گرفته‌شده بود». مجیدی درخصوص اهمیت کارگاه ثابت برای کاغذ دست‌ساز، بیان کرد: «کارگاه کاغذ دست‌ساز بهتر است تا‌حد‌امکان ثابت باشد؛ زیرا علاوه بر دشوار بودن جابه‌جایی وسایل و بستن دستگاه به شکلی که کم‌ترین حجم فشار را داشته باشد، امکان دارد که هنگام جابه‌جایی به وسایل و دستگاه‌ها آسیب وارد شود که متأسفانه بااین‌اوصاف، از زمانی که کارگاه را از دست دادم دستگاه‌های من در انبار گمرک اصفهان خاک می‌خورد». او بااشاره‌به‌اینکه باوجود مهیا نشدن شرایط کارگاه، همچنان به آموزش در حوزه کاغذ دست‌ساز ادامه می‌دهد، اظهارکرد: «امیدوارم زمینه به‌شکلی فراهم شود تا آموزش‌ها دراین‌حوزه صرفاً آنلاین نباشد و دانشجویان به‌صورت حضوری با ساخت کاغذ آشنا شوند، حتی من بر این باور هستم که آموزش‌ها در سطحی انجام شود که هرکسی بتواند کاغذ موردنیازش را تولید کند». این هنرمند اصفهانی بااشاره‌به‌اینکه درحال‌حاضر کار ساخت کاغذ دست‌ساز را به‌صورت محدود و خاص انجام می‌دهد درباره اهمیت این هنر، خاطرنشان کرد: «تقاضا برای این هنر بسیار است؛ تاجایی‌که حتی واردات کاغذ دست‌ساز به ایران راداریم؛ اما خوب است بدانید هنر کتابت و نگارگری ایران به‌ویژه خوش‌نویسی با قلم نی است؛ درصورتی‌که کاغذ‌های تولیدی در سایر کشور‌ها به‌جز ترکیه مصارف دیگری دارند و شیوه خطاطی آن‌ها نیز متفاوت است». مجیدی درباره بااینکه آیا در حوزه کاغذ‌سازی موردحمایت مسئولان قرارگرفته یا خیر، بیان کرد: «فقط در سال ۱۳۹۵ از طرف میراث‌فرهنگی وامی گرفتم که برای تهیه دستگاه‌های موردنیازم استفاده کردم». او بااشاره‌به کاربرد مختلف کاغذ دست‌ساز، گفت: «زمانی‌که کارگاه داشتم برای تولید کاغذ دست‌سازی که به‌عنوان کاغذدیواری استفاده شود هم تلاش کردیم، علاوه‌براین برخی از دوستان برای چاپ دستی، کاغذ دست‌ساز را درخواست کردند که خوشبختانه نمونه‌سازی‌های ما به‌خوبی انجام شد؛ ولی افسوس که کارگاه را از دست دادم». این هنرمند اصفهانی درخصوص علت تمدید‌نکردن پروانه کارگاه کاغذسازی خود، اظهار کرد: «امسال در‌صورتی می‌توانستم پروانه کارگاه را تمدید کنم که فضایی را برای فعالیت در دست داشته باشم؛ ولی متأسفانه فراهم نشد؛ تاجایی‌که حتی تصمیم به فروش دستگاه‌ها گرفتم؛ زیرا دیگر امیدی برایم باقی نماند، اما اگر شرایط برای فعالیت دراین‌حوزه فراهم شود از فروش دستگاه‌ها صرف‌نظر می‌کنم و باعلاقه بسیار به این کار می‌پردازم». مجیدی بااشاره‌به دوام بسیار بالا و تنوع کاغذ‌های دست‌ساز ایرانی، تأکید کرد: «کاغذ دست‌ساز ایرانی را مشاهده کردم که حتی پس از گذشت ۷۰۰ یا ۸۰۰ سال هنوز پابرجا هستند، ما که سازنده کاغذ و صادرکننده فن کاغذسازی به‌کل دنیا بودیم پس می‌توانیم با تدابیری از این فن استفاده بهینه‌ای را داشته باشیم».