«گردشگری سلامت» یا «مدیکال توریسم»؛ یعنی سفر به‌قصد دریافت خدمات درمانی و سلامت یا تندرستی. جرقه اولین سفرهای درمانی زمانی به ذهن بیماران خطور کرد که شهروندان یک کشور به‌دلایلی مانند نبود امکانات پزشکی موردنیاز یا هزینه بالای یک جراحی خاص تصمیمی هوشمندانه گرفتند و به کشور دیگری سفر کردند. گردشگری سلامت، گردشگری و سلامت نیست، گردشگری برای سلامت است. واضح است که انجام مراقبت‌های پزشکی در کشوری دیگر، در ارتباط مستقیم با فعالیت‌های گردشگری‌ست؛ زیرا بیمار به محیط فرهنگی جدیدی وارد شده و تمایل به بازدید از شهر و جاذبه‌های توریستی و تفریح و خرید سوغاتی دارد. به‌گزارش آریامدتور؛ «سازمان جهانی گردشگری»، گردشگری سلامت را این‌گونه تعریف می‌کند: استفاده از خدماتی که به بهبود یا افزایش سلامتی و افزایش روحیه فرد (با استفاده از آب‌های معدنی، آب‌وهوا یا مداخلات پزشکی) منجر می‌شود و در مکانی خارج از محل سکونت فرد که بیش از ۲۴ساعت فاصله دارد؛ طول می‌‌کشد. با‌نگاهی‌به تاریخچه صنعت گردشگری سلامت، می‌بینیم که این صنعت در گذشته به سفر بیماران از جوامع کمترتوسعه‌یافته به کشورهای پیشرفته برای دریافت درمان‌هایی که در سرزمین مبدأ وجود نداشت، اطلاق می‌شد؛ اما امروزه شاهد تغییرات کمی و کیفی چشمگیری دراین‌نوع سفر هستیم. حالا دیگر، مردم برای دسترسی به خدمات پزشکی و درمانی، از کشورهای غنی‌تر و ثروتمندتر به کشورهای کمترتوسعه‌یافته سفر می‌کنند. این تغییر الگو بیشتر به‌دلیل هزینه‌های پائین درمان، دردسترس‌بودن پروازهای کم‌هزینه، دوره کوتاه انتظار برای دریافت خدمات پزشکی، افزایش بازاریابی و درنتیجه دسترسی به اطلاعات آنلاین روی داده؛ ازاین‌رو، حالا شاهد این هستیم که گردشگران سلامت بسیاری، از کشورهای پیشرفته غربی مانند ایالات متحده، کانادا و اروپای غربی به‌دنبال انجام امور درمانی در آسیا و آمریکای لاتین هستند. کلاً زمان کوتاه و سریع معالجه، کیفیت درمان، تکنولوژی پیشرفته درمانی، پزشک مجرب، قیمت مناسب، رفت‌وآمد آسان و بدون دغدغه و گاهی جاذبه‌های گردشگری کشور مقصد انگیزه‌های اصلی سفرهای پزشکی بیماران مختلف هستند. گردشگری سلامت را می‌توان از جهات مختلف طبقه‌بندی کرد. در اولین طبقه‌بندی، این‌نوع سفر در سه نوع برون‌مرزی، ورودی و داخلی دسته‌بندی می‌شود. نوع اول؛ «برون‌مرزی»: زمانی اتفاق می‌افتد که بیماران برای دریافت معالجه پزشکی، از کشور خود به کشوری خارجی سفر می‌کنند. نوع دوم؛ «ورودی»: شامل مهاجرانی‌ست که از یک کشور خارجی به کشور میهن می‌روند. نوع سوم؛ «داخلی»: به بیمارانی که به قسمت دیگری از کشور خود سفر می‌کنند، اطلاق می‌شود. دراین‌شیوه هیچ سفر بین‌المللی اتفاق نمی‌افتد. توریسم سلامت براساس‌اینکه فرد به‌دنبال چه نوع خدمتی‌ست نیز در زیرشاخه‌های زیر می‌گنجد:
گردشگری پزشکی (Medical Tourism)
گردشگری پزشکی رایج‌ترین و حساس‌ترین زیرشاخه گردشگری سلامت است؛ زیرا مستقیماً با جان و سلامت گردشگر ارتباط دارد. این‌نوع سفر برای درمان بیماری، انجام عمل جراحی یا چک‌آپ سلامت گردشگر در کلینیک‌ها و بیمارستان‌های کشور مقصد انجام می‌گیرد. وجود پزشکان متبحر و باتجربه، سابقه علم پزشکی، زیرساخت‌های درمانی و نظارتی، وجود بیمارستان‌ها و کلینیک‌های استاندارد، تجهیزات پزشکی کامل و به‌روز، همچنین وجود قوانین و نظارت‌های پزشکی جزو زیرساخت‌های مهم درمانی یک کشور به‌شمار می‌روند و در جذب این‌دسته از گردشگران سلامت بسیار مؤثرند.
گردشگری طبیعت‌درمانی (Curative Tourism)
سفر به کشورهای دارای منابع درمانی طبیعی مانند چشمه‌های آب گرم، دریاچه نمک، لجن طبی، محیط زیست پاک و آفتاب درخشان، در شاخه گردشگری طبیعت‌درمانی می‌گنجد. دراین‌نوع سفر، بیماران پوستی، تنفسی، روماتولوژی و عضلانی برای ماساژ طبی، حمام گیاهی و همچنین گذراندن دوران نقاهت بعد از درمان و عمل‌های جراحی به این‌مناطق سفر می‌کنند.
گردشگری تندرستی (Wellness Tourism)
در گردشگری تندرستی، گردشگر برای رهایی از تنش‌های زندگی روزمره و دنبال کسب آرامش راهی سفر می‌شود. معمولاً این‌دسته گردشگران سلامت، بیماری جسمی مشخصی ندارند و بیشتر در‌پی بهره‌مندی از طبیعت شفابخش و دوری از شلوغی و آلودگی‌های زندگی شهری هستند. گردشگران تندرستی برای دریافت خدمات متنوعی؛ ازجمله آمادگی جسمانی و ورزش، درمان‌های زیبایی، رژیم غذایی سالم و مدیریت وزن، آرامش و کاهش استرس، مراقبه، یوگا و آموزش‌های مرتبط با سلامت سفر می‌کنند.
رایج‌ترین انواع درمان که بیماران برای دریافت آن‌ها سفر می‌کنند، جراحی‌های پلاستیک و زیبایی، خدمات دندان‌پزشکی، پیوند عضو، جراحی قلب و جراحی ارتوپدی‌ست. بااین‌حال، گستره وسیعی از خدمات را می‌توان ازطریق توریسم سلامت کسب کرد که شامل درمان‌های اساسی متفاوت تا انواع مختلف درمان‌های سنتی و جایگزین می‌شود؛ مثلاً توریسم باروری یا برون‌سپاری تولیدمثلی نیز رفته‌رفته از محبوبیتی چشمگیری برخوردار شده که به‌معنای سفر به خارج‌ازکشور برای استفاده از تسهیلات بارداری جایگزین، لقاح مصنوعی و دیگر شیوه‌های تولیدمثل و باروری به‌کمک تکنولوژی‌ست. ایران و به‌طورخاص تهران درزمینه جراحی‌های زیبایی در جهان؛ به‌ویژه عمل بینی به پایتخت و مقصدی جذاب تبدیل شده. در سال 2017، درآمد صنعت گردشگری سلامت ایران حدود 1.7میلیارددلار برآورد شده بود که پیش‌بینی می‌شد تا سال 2020 به 4میلیارددلار برسد. دسته عمده‌ای از گردشگرانی که ایران ما را به‌عنوان مقصد انتخاب می‌کنند، از همسایه‌هایی نظیرِ عراق، آذربایجان، پاکستان، عمان، کویت و افغانستان؛ و دنبال جراحی‌های زیبایی، جراحی‌های چشم، درمان ناباروری، جراحی قلب باز، جراحی ستون فقرات و پیوند عضو هستند. دسته‌ای دیگر از کشورها پیشرفته‌تر هستند و بیشتر برای جراحی‌های زیبایی؛ به‌ویژه عمل بینی، جراحی کاهش وزن، جراحی پلاستیک، کاشت مو و جراحی ایمپلنت سینه به ایران می‌آیند. البته این‌ها تنها مثال‌های اندکی هستند. چرا گردشگران سلامت، ایران را انتخاب می‌کنند؟ ایران به‌سرعت درحال‌تبدیل‌شدن به قطب گردشگری سلامت در خاورمیانه و چه‌بسا در دنیاست؛ به‌ویژه برای جراحی‌های زیبایی!
1. خدمات مقرون‌به‌صرفه
سال‌ها درگیری با تورم به‌طرزی چشمگیر ارزش پول ایران را درمقایسه‌با دلار و یورو کاهش داده است. اکنون یک بسته کلی جراحی زیبایی بینی در ایران تقریباً 90درصد ارزان‌تر از جراحی در ایالات متحده است.
2. امکانات پزشکی در سطح کلاس جهانی
انتخاب شغل پزشکی بیشترین تقاضا را بین ایرانیان دارد. اشتیاق فراوان دراین‌زمینه باعث شده که بیمارستان‌ها و درمانگاه‌ها همواره به‌دنبال بهبود امکانات خود باشند و فناوری‌های پیشرفته‌ای را برای کارمندان و بیمارانشان فراهم کنند.
3. جراحان بااستعداد و مجرب
غالب متخصصان در ایران مدرک پزشکی خود را از دانشکده‌های مشهور در ایالات متحده، اروپا و ایران دریافت می‌کنند و پس‌ازسال‌ها آموزش جدی با یک بازار گسترده روبه‌رو می‌شوند. به‌علاوه، تعداد بالای متقاضیان عمل‌های زیبایی باعث شده مهارت پزشکان ایرانی بیشتر شده و برخی جراحان مشهور ما روزانه بیش از سه عمل جراحی را انجام دهند. این‌موضوع نگاه خارجی‌های به‌دنبال زیبایی را نیز به‌سمت خود جذب کرده است.
4. خدمات سریع و دردسترس
ارائه خدمات سریع درپاسخ‌به نیاز افراد، یکی از عوامل بسیارمهم در جذب گردشگران سلامت است. شما به‌عنوان یک توریست درمانی، مجبور نیستید فرصت درمان به‌موقع را با ماندن در لیست انتظار از دست بدهید. یکی از مزایای موجود در ایران، امکان دریافت سریع و بدون نوبت خدمات درمانی‌ست.
5. روش‌های سنتی و جایگزین
ایران، دارای سابقه طولانی در روش‌های پزشکی سنتی همراه با چشم‌اندازی روشن است. بسیاری از معالجات سنتی گیاهان دارویی، هنوز بخش جدایی‌ناپذیر زندگی روزمره ما هستند. ایران همچنین سرزمینی از چشمه‌های آب گرم، لجن‌های آتش‌فشانی و چشمه‌های معدنی‌ست که بسیاری از استراحتگاه‌های پزشکی در اطراف آن‌ها ساخته شده تا استفاده از مزایای آن‌ها را برای علاقه‌مندان آسان کند.
6. تاریخ غنی و چشم‌انداز فریبا
جنبه برجسته گردشگری سلامت، ترکیب آن با فعالیت‌های دیگر است. یک توریست درمانی در ایران می‌تواند تجربیات لذت‌بخشی داشته باشد. اولین حکومت ایرانی به 4000سال قبل‌از‌میلاد برمی‌گردد و ایران ازآن‌زمان، میزبان حاکمان و سلسله‌های زیادی بوده که یادگارهایی از آن هنوز در گوشه‌گوشه این سرزمین یافت می‌شود. نیز طبیعت بی‌نظیر و متنوع کشورمان ایران برای هرکس‌که علاقه‌مند به گذراندن یک تعطیلات جذاب باشد، انتخابی بی‌مانند است.
7. پشتیبانی دولت و تسهیل اخذ ویزا
دولت نیز پس از کشف پتانسیل خود در مدیکال توریسم به‌عنوان منبع درآمدی به‌جهت رونق اقتصادی کشور، از این صنعت حمایت؛ و به حدود 200 بیمارستان، مجوز بخش بیماران بین‌المللی را اعطا کرد. سران ایران، برنامه لغو ویزا را نیز آغاز کرده‌اند و به‌سوی آسان‌کردن روند خسته‌کننده اخذ ویزا پیش می‌روند. هرچند، درزمینه ویزا هنوز به نقطه ایدئالی نرسیده‌ایم و درحال‌ازدست‌دادن تعداد بی‌شماری از متقاضیان خارجی از کشورهایی مثل آمریکا و کانادا هستیم.
با افزایش دسترسی به اطلاعات و زیرساخت‌های حمایتی، تقاضا برای گردشگری سلامت روزبهروز درحال‌افزایش است. تعداد افرادی‌که به‌دنبال خدمات پزشکی در خارج‌ازکشور خود هستند نیز به‌شکل مستمر درحال‌افزایش است. این‌عوامل گردشگری سلامت را به یک صنعت مستقل و بخش بزرگی از اقتصاد بسیاری از کشورها تبدیل کرده. گردشگری سلامت همچنین یکی از عناصری کلیدی‌ست که بر بهبود کیفیت نظام درمانی کشورها اثرگذار است.
بهینه‌سازی روش‌های پردازش اطلاعات
تعداد برنامه‌ها و اپلیکیشن‌های کاربرپسندی که به ذخیره، دریافت و بهره‌برداری از اطلاعات می‌پردازند روبه‌افزایش است. گردشگری سلامت نیز از قافله عقب نمانده. این‌امر زمینه‌ساز استفاده مؤثر از اطلاعات مفید پزشکی و غیرپزشکی مرتبط است، نتیجه‌گیری‌ها را تسهیل می‌بخشد و شفافیت را در بخش نظام‌پزشکی افزایش می‌دهد. ذخیره سامانمند اطلاعات هر بیمار، پزشکان و تشخیص‌دهندگان را قادر می‌سازد تا راه‌های ویژه‌ای را برای درمان هر فرد به‌کار گیرند، اقدامات غیرضروری را به حداقل برسانند و دوره درمان و نقاهت را تاحدامکان کوتاه سازند. بسیاری از بیمارستان‌ها در سال‌های اخیر بر روی ساخت چنین بانک اطلاعاتی سرمایه‌گذاری کرده‌اند تا پروسه اشتراک‌گذاری پرونده بیماران و بررسی آن‌ها را ساده‌سازی کنند. این‌امر می‌تواند درنهایت منجر به ساخت منظومه‌ای شود که در آن، هر دکتری در هر کشوری بتواند در‌لحظه به اطلاعات بیمار دسترسی یافته و قوه تصمیم‌گیری خود را بهبود بخشد. پیش‌از‌آنکه گردشگری سلامت به‌عنوان یک صنعت جدی گرفته شود، ذخیره اطلاعات با جزئیات کامل، به‌عنوان یک تکنولوژی در صنعت پزشکی ضعیف بود؛ اما با پیشرفت گردشگری سلامت در سطح جهانی، پردازش اطلاعات به‌عنوان بخشی مهم از نظام‌پزشکی بسیاری از کشورها محبوبیت فراوانی پیدا کرده است.
افزایش کیفیت مراکز درمانی
همان‌طورکه ذکر شد؛ تقاضا برای گردشگری سلامت روزبهروز درحال‌افزایش است. این اتفاق باعث شده بسیاری از مراکز درمانی که سابقاً استاندارد به‌شمار می‌رفتند، از این مقام خلع شوند؛ چراکه توانایی مدیریت بیماران ورودی که تعدادشان به‌‌میزان کلانی افزایش یافته را ندارند و نیز در رسیدگی مناسب به آنان، ناتوانی خود را نشان داده‌اند. درعوض، بسیاری به برنامه‌ریزی و پیشنهادهای جدید رو آوردند و به ساختن مراکز جدیدتر با تجهیزات به‌روز، امکانات مدرن و ظرفیت بالا پرداختند. هم‌زمان تعدادی از مراکز نیز به بهبود تجهیزات و ظرفیت‌های ازدورخارج‌شده خود پرداختند که این اتفاق موجب افزایش رقابت می‌شود. بدین‌ترتیب، جهانی‌شدن گردشگری سلامت توانسته کیفیت زیرساخت‌های مراکز پزشکی را در سراسر دنیا بهبود بخشد.
افزایش کیفیت کادرهای درمانی
کنار تکنولوژی، ستون دیگری که قدرت و اعتبار یک مرکز درمانی معتبر برپایه‌آن استوار می‌شود، نیروی کار آن است. افزایش تقاضا برای مراقبت‌های پزشکی ازسوی بیماران خارجی، مراکز درمانی را وادار کرده بیش‌ازپیش در انتخاب و استخدام کادر درمانی خود دقت کنند. این اتفاق منجر به بهبود سطح آموزش پزشکی در بسیاری از جوامع مقصد نیز شده که به بهبود کلی سطح درمان و استانداردهای پزشکی منتهی می‌شود.
همه‌گیر‌شدن استانداردهای بین‌المللی
یک گردشگر سلامت، قبل از سفر به کشوری دیگر، ابتدا تعدادی از عوامل مهم را برای انتخاب مقصد درنظر می‌گیرد که مهم‌ترین آن‌ها امنیت و کیفیت خدمات درمانی نظام‌پزشکی کشور مقصد هستند. بسیاری از مراکز پزشکی در دنیا برای افزایش شانس خود در جذب گردشگران سلامت، به بازنویسی سیاست‌های خود و پیاده‌سازی مقررات و قوانین جدید می‌پردازند. این قوانین و سیاست‌ها توسط بنیادهای معتبر بین‌المللی مانند «کمیسیون مشترک اعتباربخشی» (JCI) تنظیم استعلام می‌شوند. امروزه تلاش برای اخذ سند استاندارد از چنین مراکزی روزافزون درحال‌افزایش است؛ به‌طوری‌که اکنون در سراسر جهان ۸۴۱ بیمارستان مورد‌تائید کمیسیون مشترک وجود دارد. استاندارد این کمیسیون، تبدیل به مهر تائیدی در فرایند انتخاب بیمارستان برای گردشگران سلامت شده است. عوامل مؤثر در اخذ این استاندارد عبارت‌اند از بهداشت عمومی و تخصصی، دردسترس‌بودن، وجود امکانات درمانی در تمام رشته‌های پزشکی و سابقه اخلاقی-قانونی قابل‌قبول مرکز درمانی. پدیده استانداردهای جهانی به‌شکل چشمگیری به یکپارچه‌سازی کیفیت مراکز درمانی مختلف در دنیا کمک می‌کند و کیفیت نظام‌های پزشکی را افزایش می‌دهد.
افزایش گزینه‌ها و انگیزه برای نوآوری
جهت جذب هرچه‌بیشتر گردشگران سلامت، مراکز درمانی شروع به جست‌وجو برای پیداکردن راه‌های جدید بهبود و گسترش خدمات درمانی خود کرده‌اند. رشته‌های تخصصی جدیدی بااین‌هدف به‌خصوص به‌وجود آمده‌اند که گردشگران سلامتی را که به عرصه درمانی بیمارستان‌ها وارد می‌شوند، جذب کنند و مراکز علمی موجود این انگیزه را به‌دست آورده‌اند که در تحقیقِ بیشتر مشارکت کنند؛ تحقیقی که در درازمدت منجر به ابداع و کشف راه‌های جدید برای جذب گردشگران و ایجاد نقطه فروش‌های منحصربه‌فرد می‌شود.
از دیرباز عبارت «نیاز، مادر اختراع است» زبانزد خاص و عام بوده. گردشگری سلامت نیز از این قاعده مستثنا نیست. مراکز درمانی همراه با افزایش بستر اطلاعاتی خود درباره تقاضای گردشگران سلامت ورودی، شروع به ابداع راه‌های خلاقانه می‌کنند تا این تقاضاها را برآورده کنند. این نگاه گسترشی به کسب‌وکار باعث شده مراکز درمانی در سراسر دنیا بر روی تحقیق علمی بیش‌ازپیش سرمایه‌گذاری کنند و درنتیجه توسعه بیشتر در فناوری را به‌این‌شکل میسر سازند؛ پس می‌شود نتیجه گرفت که گردشگری سلامت بین‌المللی، به فرآیند توسعه رشته‌های مختلف پزشکی شتاب بخشیده. گردشگری سلامت نه‌تنها به رشد اقتصادی کمک می‌کند؛ بلکه در پیشرفت زوایای دیگر بخش پزشکی مانند مراکز درمانی، کادر پزشکی و دسترسی به خدمات نیز تأثیری مستقیم و آشکار دارد.