راهکارهای موقت تنش‌های آبی در خوزستان؛
مُسکنی که راه‌حل بلندمدت می‌خواهد
ساسان ناصری‌زاده
اخیراً راهکار‌هایی کوتاه‌مدت برای حل مشکلات بی‌آبی در خوزستان درنظرگرفته‌شده که به‌نظر می‌رسد ناکافی و لازم است چاره‌ای اساسی اندیشیده شود. تنش‌های آبی که برخی از دانشمندان از سال‌هاپیش آن‌را پیش‌بینی کرده بودند، حالا در خوزستان به اوج خود رسیده و شهروندان را برای آب شرب و کشاورزی با دشواری‌هایی روبه‌رو کرده است.
مدتی‌پیش در پی بی‌آبی و نبود آب برای کشاورزی عده‌ای از مردم دست به اعتراضاتی در چند شهر خوزستان زدند، اعتراضات از جنوب و غرب شروع شد؛ سپس به شمال و شرق خوزستان رسید و مجموعاً در ۱۵ شهر اتفاق افتاد؛ استان خوزستان دارای ۶۱ شهر است. به‌گزارش باشگاه خبرنگاران جوان؛ بی‌آبی دلایل متعددی دارد؛ یکی از دلایل، خشکی هورالعظیم به‌علت سدسازی‌های عظیم ترکیه بر رودخانه دجله است که باعث شده اهالی ساکن این تالاب بین‌المللی در هردوبخش ایرانی و عراقی با مشکلات گسترده‌ای ازجمله تلف‌شدن آبزیان و نبود آب برای کشاورزی مواجه شوند؛ اما ازسوی‌دیگر برخی از فعالان محیط‌زیست، انتقال آب و سدسازی بر روی رودخانه کرخه و کارون را هم دلیل بی‌آبی در بخش ایرانی هورالعظیم و همچنین تنش‌های به‌وجودآمده می‌دانند، مسئولان خوزستانی و کشوری نیز یکی‌دیگر از عوامل را کشت محصولات آب بر عنوان می‌کنند. طی دو‌سال‌گذشته به‌دلیل بارش‌های سیلابی در مناطق بالادست رودخانه‌های جاری در خوزستان، تنش‌های آبی عقب افتاد و کشت شلتوک نیز باقوت ادامه داشت. مسئولان سد‌ها نیز برای جلوگیری از سرریز شدن سد و همچنین ورود‌نکردن سیلاب به شهر‌ها اقدام به رهاسازی آب از بند‌ها کردند؛ اما خشک‌سالی‌های امسال همه برنامه‌ها را بر هم زد. درهرحال، مجموع این‌عوامل ازجمله خشک‌سالی باعث شده تا حالا بسیاری از مسئولان لشکری و کشوری در پی راه‌حل‌هایی برای رفع این مشکلات باشند؛ راهکارهای بلندمدت و کوتاه‌مدت، اما راه‌حل‌های کوتاه‌مدت چه مسائلی را پیش‌رو دارد؟
نگرانی از رهاسازی آب از سد کرخه
قاسم؛ یکی از اهالی روستا‌های بستان که تا پیش‌ازاین برای تأمین آب گاومیش‌هایش با مشکلاتی مواجه بود، می‌گوید: «پس از رهاسازی آب از سد کرخه و همچنین ایجاد حوضچه ازسوی سازمان جهاد کشاورزی، حالا نه‌تنها جریان آب گاومیش‌ها را در آغوش خود می‌کشد بلکه کودکان نیز از آب‌تنی در این رود لذت می‌برند. رهاسازی آب از نیروگاه و سد کرخه که حالا موجب پرآبی پائین‌دست این بند تا نزدیکی‌های تالاب هورالعظیم شده است، موجب خوشحالی بسیاری از اهالی روستا‌های رفیع و بستان شده؛ زیرا زندگی این مردم به آب بستگی دارد و منبع درآمد آن‌ها یعنی کشاورزی و پرورش دام هم وابسته به آب است؛ اما این رهاسازی موجب ایجاد نگرانی برای تأمین‌نشدن آب تا پایان تابستان شده؛ هرچند مسئولان سد کرخه می‌گویند که همه‌چیز برنامه‌ریزی‌شده است».
رهاسازی آب از سد کرخه برنامه‌ریزی‌شده است
محمدرضا یزدانی‌پور؛ مدیرعامل سد و نیروگاه کرخه بابیان‌اینکه مسئله رهاسازی آب از سد کرخه با دبی کنونی راهکار کوتاه‌مدت نیست و تاحدودی فنی و پیچیده است، گفت: «مجموعه‌عواملی باعث وقوع بحران کنونی شده؛ نخست واقع‌شدن کشور ما در سرزمینی خشک، سپس خشک‌سالی که ما دریکی از خشک‌ترین سال‌ها قرار داریم و پس‌ازآن تحریم و کرونا هستند». او بااشاره‌به مشکلات نیروگاه‌های تولید برق برای تأمین قطعات خود باتوجه‌به تحریم‌های بین‌المللی، افزود: «وقتی در تابستان موتورخانه‌های گازی برای تأمین قطعاتشان دچار مشکل می‌شوند و تولید برق را متوقف می‌کنند، نیروگاه برقابی موظف است کمک کند تا شبکه برق کشور پایدار بماند که این‌مسئله رهاسازی آب را می‌طلبد». یزدانی بیان کرد: «برخی گمان می‌کنند که رهاسازی آب در دوره کنونی حاصل فشار‌های پی‌درپی براثر تنش‌های آبی‌ست؛ حال‌آنکه در‌حال‌حاضر و باتوجه‌به حجم مخزن سد کرخه نباید آبی رها شود؛ اما طی برنامه‌ریزی‌های صورت‌گرفته مقرر شد تا رهاسازی آب براساس محاسبات علمی صورت بگیرد».
نمی‌گذاریم رودخانه خشک شود
مدیرعامل سد و نیروگاه کرخه اظهار داشت: «درحقیقت مجموعه‌ای عوامل باعث رهاسازی آب شده و درنظر‌گرفته‌نشدن هرکدام از این برآیند‌ها باعث ایجاد تشکیک در سایر بردار‌ها می‌شود». این مقام مسئول ادامه داد: «دستورالعمل سد‌ها باتوجه‌به‌اینکه محصولات استراتژیک تولید و آب آن‌را تأمین می‌کنند، مشخص است و این اطمینان را می‌دهیم که هیچ رهاسازی آبی بی‌برنامه نیست و نه‌تنها تا پایان تابستان شرایط رودخانه مطلوب خواهد بود؛ بلکه پس‌ازآن نیز برنامه‌هایی برای تأمین آب رود وجود دارد». محمدرضا یزدانی‌پور با‌تأکید‌بر این‌مسئله که آب به‌صورت مداوم برای کشاورزی، شرب و محیط‌زیست به پائین‌دست رها می‌شود، اظهار کرد: «سعی داریم؛ رهاسازی به‌شکلی باشد که نیروگاه از مدار خارج نشود؛ اما برفرض آنکه تا پایان تابستان نیز نیروگاه از مدار خارج شد و تراز آب در دریاچه کرخه به‌حداقل برسد آب را از سازه‌های دیگر رها می‌کنیم تا رودخانه‌ها هرگز خشک نشوند».
آیا روستائیان باید به‌دنبال اشتغال جایگزین باشند؟
پیش‌تر گمان می‌شد که رهاسازی آب از سد کرخه با دبی فعلی راهکاری کوتاه‌مدت برای رفع تنش‌ها باشد؛ اما براساس گفته‌های مدیرعامل سد کرخه این‌موضوع اقدامی هیجانی نبوده و براساس دستورالعمل‌های مشخص‌شده‌ای‌ست که تا پایان تابستان نیز با همین روال رهاسازی خواهد شد. شغل بسیاری از مردم در خوزستان، دام‌پروری و کشاورزی‌ست وزندگی آن‌ها به‌شدت وابسته به آب است؛ از‌همین‌رو برخی از کارشناسان معتقدند باید باتوجه‌به کمبود آب اهالی این‌منطقه به‌سمت اشتغال‌های جایگزین روی بیاورند، اما درسوی‌دیگر کارشناسان اقتصادی دانشگاه شهید چمران اهواز معتقدند این‌روش آخرین راهکار و پرهزینه‌ترین است. سید امین منصوری؛ عضو هیئت‌علمی دانشگاه شهید چمران اهواز بابیان‌اینکه مشتعل‌کننده اتفاقات اخیر در خوزستان تنش‌های آبی‌ست؛ اما بی‌تدبیری و رسیدگی نشدن به حال مردم خوزستان اصلی‌ترین مشکل به‌شمار می‌رود، گفت: «بسیاری از مردم گمان می‌کنند که بی‌تفاوت رهاشده‌اند؛ اما رهاسازی کشاورزی و دام‌پروری باتوجه‌به پیشینه ساکنان این‌منطقه به‌نظر منطقی و علمی نیست؛ بلکه راه‌حل آن استفاده از تجهیزات مدرن درجهت کاهش آب مورداستفاده در منبع درآمد روستائیان است».
مشکلات ایجاد صنایع بزرگ در مناطق محروم
سید مرتضی افقه؛ یکی‌دیگر از اعضای هیئت‌علمی دانشگاه شهید چمران اهواز نیز می‌گوید: «دلیل رخداد‌های اخیر در خوزستان تنها تنش‌های آبی نیست و با مسائل متعددی روبه‌رو‌ست که ریشه در بی‌تدبیری‌های مدیران استان و نگاه مرکز به پیرامون دارد». او افزود: «تولید ۳۰درصد از برق در کشور و بسیاری از ویژگی‌های مهم خوزستان ارزش این‌را دارد که نگاه به این استان تغییر کند و درصورت توجه‌نکردن، مسائل یکی‌پس‌از‌دیگری بروز پیدا می‌کنند». این عضو هیئت‌علمی دانشگاه شهید چمران اهواز گفت: «با راه‌حل‌های کوتاه‌مدت و احساسی مشکلات برطرف نمی‌شوند و لازم‌است‌که راهکاری بلندمدت اندیشیده شود؛ چندین سد در استان خوزستان وجود دارد که می‌شد بهترین محل برای گردشگری باشند؛ زیرا در مناطق محروم نیز احداث‌شده‌اند؛ اما مدیریت نادرست و خشک‌سالی باعث شده این‌مناطق برای تأمین آب شرب خود با مشکل مواجه شوند». سید مرتضی افقه بابیان‌اینکه ایجاد صنایع بزرگ در مناطق دارای تنش خوزستان اشتباه است، ادامه داد: «باید دید ساکنین این‌منطقه آمادگی چه‌کاری را دارند و می‌توانند چه‌کاری انجام دهند؛ زیرا برخی از طرح‌ها ضد توسعه‌ای هستند؛ ازجمله فولاد شادگان که برای ایجاد اشتغال احداث شد؛ اما به این‌نکته توجه نشده که چه‌تعداد از مردم ساکن این‌منطقه درزمینه صنایع بزرگ علم دارند و بتوانند در آن مشغول شوند».
بهترین راهکار؛ ساخت بنگاه‌های کوچک و متوسط
او گفت: «ساخت پتروشیمی در برخی نواحی نیز نادرست است؛ زیرا برخلاف تصورات نه‌تنها اشتغال زیاد ایجاد نمی‌کنند؛ بلکه باتوجه‌به نیاز نیرو‌های متخصص؛ لازم است از سایر مناطق و افراد غیربومی در‌این‌صنایع مشغول شوند». افقه با ذکر این‌موضوع که باید دراین‌مناطق فعالیت‌هایی پیشنهاد شود که مردم بتوانند استفاده کنند، بیان داشت: «ساخت صنایع بزرگ عمدتاً باعث آلودگی و مهاجرت می‌شود که مناسب نیست؛ اما بهترین راه، آن‌است‌که در کنار دامداری و کشاورزی بنگاه‌های کوچک و متوسط به‌خصوص صنایع تبدیلی کشاورزی ایجاد شود تا دست‌کم در کوتاه‌مدت مشکلات رفع، سپس در بلندمدت و با مهارت‌آموزی افراد بومی، صنایع بزرگ تولیدی ایجاد شوند».
چاره کار چیست؟
برخی اقدامات دیگر نیز درخصوص آب‌رسانی با استفاده از تانکر و حفر چاه برای رفع کوتاه‌مدت تنش‌های آبی در خوزستان وجود دارد که استاندار قول داده تا پایان سال بخش وسیعی از مشکلات آب شرب این‌مناطق؛ نزدیک به ۷۰۲ روستا برطرف شوند؛ اما راهکار‌هایی ازجمله آب‌رسانی پایدار یا حتی پرداخت خسارت ازسوی دولت راه‌حل بلندمدت نیست و مانند چسب زخم‌هایی هستند که هر زمان ممکن است دوباره سرباز کنند و تنش‌هایی را به‌وجود آورند، به‌نظر می‌رسد آنچه باید به‌جای پرداخت پول نقد یا خسارت به کشاورزان پرداخت شود، بهتر است درزمینه مدرنیزه‌کردن آبیاری و استفاده از روش‌های نوین برای کاهش مصرف آب با کمک مردم محلی درنظر گرفته شود. برای مثال؛ هلند که اندکی کمتر از خوزستان مساحت دارد، دومین صادرکننده محصولات کشاورزی پس از ایالات‌متحده در جهان است که با استفاده از سنسورهای حساس، در مصرف آب برخی از محصولات کلیدی تا ۹۰درصد صرفه‌جویی می‌شود. اگرچه تحریم‌های بین‌المللی و جنگ اقتصادی زیان زیادی بر کشور ما وارد کرده و وضعیت را برای ورود تکنولوژی درزمینهٔ کاهش مصرف آب در کشاورزی دشوار کرده؛ اما کافی‌ست تا مسئولان بخواهند و وضعیت را متعادل کنند تا همه‌چیز تغییر کند.