نگاهی به مرگ تدریجی یک خلیج؛
قطرهقطره خشک گردد وانگهی صحرا شود!
مونا محمد قاسمی
با پسروی آب در خلیج گرگان مرگ تدریجی خلیج آغاز شده است؛ مرگی که احتمال دارد منجر به تولد صحرایی با آثار مخرب فراوان شود. به گزارش باشگاه خبرنگاران جوان؛ مرگ گاهی آهستهآهسته طعمهاش را میکُشد، برایش آدمی و غیر آدمی هم فرقی ندارد، اینرا وقتی فهمیدم که یکروز پاییزی به دیدن خلیج گرگان رفتم.
روی قلوهسنگهای بزرگ کنار هم چیده شده جایی برای نشستن پیدا میکنم، دفتر خاطرات ذهنم را ورق میزنم، حدوداً ۱۵ سال پیش بود که برای اولینبار به اینمنطقه سفر کردم، روی همین قلوهسنگها نشستم و بهحرکت جذاب قایقهای چوبی بر روی موجهای آب و تلالو غروب خورشید خیره شدم، اما حالا از آن تصویر تنها زمینی خشک با ترکهای عمیق و قایقهایی که نیمی از آن در گلولای دفن شده چیزی باقی نمانده است، البته خورشید همان خورشید است، اما دیگر در این قسمت خلیج گرگان آبی نیست که رقص نورهای طلاییاش بر موجهای آب از چشمان بیننده دلبری کند. بهیاد مطلبی که چندروز پیش دررابطهبا خلیج گرگان خواندهام میافتم، اعداد و ارقام در ذهنم رژه میرود، ۳۰درصد از خلیج خشکشده است و اگر فکری برای نجاتش نشود تا یک دهه آینده بیش از ۵۰درصد آن خشک میشود و این یعنی فاجعه، یعنی ریزگردهای نمکی، یعنی ازبینرفتن مشاغل مرتبط با دریا، یعنی بیکاری ساحلنشینان و یعنی مرگ تدریجی خلیج. چشمانم را میبندم و سعی میکنم تمرکز کنم تا بلکه صدای موجهای دریا را از راه دور بشنوم، اما بوی ناشی از ماندگی و گندیدگی آب تمرکزم را به هم میزند و وادارم میکند جای ماسک را روی صورتم محکمتر کنم. دوباره بهجای خالی آب در خلیج نگاه میکنم، بوتههای علفی که با پسروی آب جرئت روییدن پیدا کردند چهرهای زشت به منطقه دادهاند. اینجا دیگر کسی با پیکر نیمهجان خلیج عکس یادگاری نمیگیرد مگر عکاس و خبرنگاری مثل من که به عیادت مریض (خلیج گرگان) آمدهاند. کمی آنطرفتر از من پیرمردی سپیدموی برای چند جوانک کم سن و سال خاطره تعریف میکند، میگوید وقتی من ۲۰ ساله بودم آب خلیج خیلی بیشتر ازاینمقدار خشک بود، اما دوباره حجم آب زیاد شد و خلیج زنده شد. کمی به او نزدیکتر میشوم و از سن و سالش میپرسم، نامش عبدالحمید است و ۶۰ساله است. میگوید: «انشالله دوباره آب بالا میآید و خلیج پر آب میشود». او گفت: «قبلترها که مسافرها برای دیدن خلیج میآمدند اینجا جایی برای نشستن نبود، عصرها هوا خنک بود و غروب خورشید اینجا دیدن داشت؛ اما حالا...»عبدالحمید ادامه میدهد: «قبلاً مردم اول برای دیدن خلیج و قایقسواری به اینجا میآمدند و در کنارش از بازارچه هم خرید میکردند؛ اما حالا کمتر کسی از گردشگران حال خلیج را میپرسد». از او فاصله میگیرم، با همایون خوش روان مجری طرح بینالمللی نوسانات دریای خزر تماس میگیرم، با تائید صحبتهای عبدالحمید برای پسروی آب خلیج در ۴۰سالپیش میگوید: «از سال ۱۹۱۹ تا ۱۹۳۰ سطح تراز دریای خزر سهمتر اُفت کرد و باعث شد بیش از ۵۰درصد سطح خلیج گرگان خشک شد». او ادامه داد: «چندسالبعد افزایش سطح آب دریای خزر خلیج گرگان را نجات داد؛ اما باتوجهبه سناریوهای نوسانی تغییرات اقلیمی و اثر گلخانهای تا اواخر قرن ۲۱ ام پسروی آب خلیج گرگان ادامه دارد و برخی دانشمندان گفتهاند سطح آب خزر تا نهمتر پائین بیاید». خوشروان ادامه داد: «اینکه امید داشته باشیم با بالاآمدن سطح آب خزر خلیج گرگان دوباره احیا شود، خیلی نمیتوان امیدوار بود چراکه شرایط آن زمان که خلیج احیا شد با شرایط حالا تفاوتهایی داشت، در آن زمان با افزایش دودرجهای دما و اثر گلخانهای و تبخیر چند برابری مواجه نبودیم». او ادامه داد: «از دو کانالی که آب دریا از آنها وارد خلیج گرگان میشود، کانال خزینی کامل خشک شده و کانال چاپاقلی بهعلت رسوبگذاری، بهزودی خشک میشود و مطالعات نشان میدهد تا سال ۱۴۰۲ اینامر محقق میشود و این یعنی تسریع مرگ خلیج». سالهاست که برای خوب شدن حال خلیج گرگان جلسات بسیاری در سطح استانی و ملی تشکیل میشود، تعداد این جلسات آنقدر زیاد است که میتوان داستان هزار و یکروز وعدههای احیای خلیج را برایش نوشت، اما هیچکدام محقق نشد. در آخرین جلسهای که برای نجات خلیج برگزار شد قرار بود ۹۰۰ میلیاردتومان اعتبار در بودجه امسال درنظر گرفته شود؛ اما همانند وعدههای پیشین محقق نشده است. خشکشدن خلیج گرگان نهتنها دل صیادان و ساحلنشینان را خون کرده بلکه آثار مخربش را روی ماهیها، فوکهای خزری و پروندگان زمستان گذران هم گذاشته است، همین سال پیش بود که پیکر بیجان ۲۰هزار فلامینگو و چنگر از آبهای خلیج گرگان جمعآوری شد. دکتر خوشروان مجری طرح بینالمللی نوسانات دریای خزر معتقد است که علت مرگ پرندگان ربطی به سم بوتولیسم ندارد؛ چراکه مرگومیر در پرندگانی اتفاق افتاد که در محلهای کمعمق آب تغذیه میکنند. او توضیح داد: «مرگ پرندگان میتواند به گرم شدن آب خلیج ارتباط داشته باشد، چراکه وقتی آب یک حوزه آبگیر گرم شود چند اتفاق رخ میدهد، اولین اتفاق ایناستکه اکسیژن محلول در آب کاهش پیدا میکند و اکسیژن رابطه مستقیمی با حرارت آب دارد؛ هر چه حرارت آب کمتر باشد اکسیژن محلول بیشتر است و فاکتورهای شیمیایی آب بهم میخورد». خوشروان ادامه داد: «وقتی درجه حرارت بالا میرود غلظت مواد مغذی افزایش پیدا میکند، چون آب تبخیر میشود درنتیجه میزان نیتروژن و فسفر آب افزایش پیدا میکند و پدیده خفگی موجودات کفزی رخ میدهد». او افزود: «تحتتأثیر اکسیژنی که وجود دارد جلبکهای روی سطح آب اکسیده میشوند و موجب مرگ پرندگانی میشود که از آن تغذیه میکنند. ازطرفی دیگر بعضی صیادان میگویند که ماهیها راهشان را در خلیج گم کردهاند و برای تخمریزی به سواحل گلستان نمیآیند». خوشروان دراینباره میگوید: «ماهیها مسیر خود را با استفاده از گیرندههای الکترونیکی شناسایی میکنند و تازمانیکه آب خلیج دچار آلودگی باشد و ماهیت شیمیایی آب تغییر کند ماهیها راهشان را گم میکنند. درکنار آثار مخرب پسروی خلیج بر روی اکوسیستم، ریزگردها موضوع دلهرهآور دیگریست که علاقهمندان محیطزیست و مسئولان را نگران کرده است، با گرمشدن هوا و بالارفتن تبخیر آب خلیج گرگان قطرهقطره درحال خشکشدن است که نتیجه آن بروز ریزگردهاست». حیات خلیج گرگان سالهاست به وعدههای تأمین اعتبار برای احیای آن دلخوش کرده است، ساحلنشینان گلستانی بیم آنرا دارند که کابوس دریاچه ارومیه در خلیج گرگان تکرار شود، یادمان نرود مرگ خلیج میتواند تولد صحرایی را رقم بزند که اکوسیستم را تغییر دهد، صحرایی که ریزگردهایش نه به تنها چشم گلستان بلکه به چشم چند استان دیگر هم میرود.