تغییر اقلیم و جهانی که تشنه‌تر می‌شود
گزارش جدید شرکت مدیریت منابع آب ایران درباره وضعیت آب سدهای کشور که بخش قابل‌توجهی از تأمین آب را برعهده دارند، بیانگر آن‌است‌که از ابتدای سال آبی جاری (ابتدای مهرماه ۱۴۰۰) تا هفتم آبان‌ماه یک‌میلیارد و ۳۱میلیون‌متر‌مکعب آب به سدها وارد شده؛ این‌در‌حالی‌ست‌که پارسال و در همین بازه زمانی، میزان ورودی آب به سدها یک‌میلیارد و ۸۰میلیون‌متر‌مکعب بود. طبق این گزارش؛ میزان آب ورودی به سدهای کشور در 37روز ابتدای سال آبی جدید (مهرماه ۱۴۰۰ تا آخر شهریورماه ۱۴۰۱) نسبت به مدت مشابه پارسال، کاهش ۲۷درصدی را نشان می‌دهد. وضعیت خروجی آب از سدهای کشور نگران‌کننده است؛ از ابتدای سال آبی جدید (مهرماه ۱۴۰۰) تا هفتم آبان‌ماه دو‌میلیارد و ۵۲میلیون‌متر‌مکعب آب از سدها خارج شده که در‌مقایسه‌با میزان آب ورودی، بر نگرانی‌ها دامن زده. سال آبی پارسال (ابتدای مهرماه ۱۳۹۹ تا آخر شهریورماه ۱۴۰۰) حجم خروجی آب از سدها چهارمیلیارد و ۱۹میلیون‌متر‌مکعب گزارش شده؛ وضعیت خروجی امسال و پارسال کاهش ۴۰درصدی را نشان می‌دهد. اکنون درصد پرشدگی سدها به ۳۶درصد رسیده و ظرفیت کل آن‌ها ۵۰میلیارد و ۵۰۰میلیون‌متر‌مکعب است. وضعیت پنج سد استان تهران نیز نشان از آن دارد که موجودی آب در آن‌ها ۴۱۷میلیون‌متر‌مکعب با ۲۲درصد پرشدگی نسبت به سال آبی پارسال ۴۱درصد کاهش یافته است. سدهای ۱۰گانه استان خوزستان نشان می‌دهد موجودی آب آن‌ها نه‌میلیارد و ۷۹۳میلیون‌متر‌مکعب است که با ۴۰درصد پرشدگی همچنان با کاهش ۲۶درصدی نسبت به پارسال روبه‌رو هستند. وضعیت سدهای حوضه آبریز دریاچه ارومیه که ۱۳ سد است؛ از ابتدای سال آبی جاری تا هفتم آبان‌ماه ۴۲۸میلیون‌متر‌مکعب حجم موجودی آب دارند که با ۲۶درصد پرشدگی، هنوز ۲۱درصد نسبت به پارسال کاهش دارند. چندی‌پیش، معاون آب و آبفای وزارت نیرو گفت: «در مدت کمتر از ۳۰سال‌گذشته، منابع آب تجدیدشونده کشور از ۱۳۰میلیاردمترمکعب به حدود ۱۰۲میلیاردمترمکعب کاهش یافته است». آب را باید بزرگ‌ترین مسئله در حیات بشر دانست؛
مسئله کاهش منابع آبی تحت‌تأثیر تغییر اقلیم، در آینده‌ای نه‌چندان‌دور وارد ابعاد تازه‌ای خواهد شد و مناطق بسیاری از جهان را تحت‌تأثیر خود قرار خواهد داد. تغییر اقلیم، یک پدیده پیچیده اتمسفری-اقیانوسی در مقیاس جهانی و درازمدت است. این پدیده، متأثر از عواملی همچون فعالیت‌های خورشیدی، آتش‌فشان‌ها، اتمسفر، اقیانوس‌ها و درصد گازهای گلخانه‌ای در اتمسفر است که دارای اثرات متقابل هستند. این تغییرات، منجر به دگرگونی در وضع آب‌وهوا، تغییر توزیع مکانی و زمانی بارش و نوع آن (جامد یا مایع)، جریانات سطحی، تبخیر، تغذیه سفره آب‌های زیرزمینی و کیفیت آب شده و کلاً روند جدیدی را در اقلیم جهانی موجب می‌شود و در آینده‌ای نه‌چندان‌دور بیشتر کشورها با تنش آبی مواجه خواهند شد؛ ازاین‌رو، بررسی اثر تغییر اقلیم بر منابع آب حائزاهمیت است. کشور ایران نیز علاوه‌بر دارابودن اقلیم خشک و منابع آبی محدود؛ با بحران آب مواجه است. ایران نیز از اثرات تغییرات اقلیمی در امان نبوده و تحت‌تأثیر آن قرار خواهد گرفت که خود منجر به کاهش هرچه‌بیشتر منابع آبی و تشدید بحران آب خواهد شد. دراین‌راستا، وبینار «بررسی اثرات تغییر اقلیم بر منابع آبی ایران» با حضور محسن ناصری (عضو هیئت‌علمی دانشکده عمران دانشگاه تهران)، علیرضا مساح (عضو هیئت‌علمی پردیس ابوریحان دانشگاه تهران) و طاهره انصافی‌مقدم (عضو هیئت‌علمی مؤسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور) و بیش از ۵۰ تشکل مردمی و ۱۸۰ شرکت‌کننده به‌تازگی برگزار شد. محسن ناصری، به بررسی اثرات تغییر اقلیم بر آب‌های تجدیدپذیر (طبیعی، واقعی، قابل‌مدیریت) و بیان مفاهیم تغییر اقلیم در جهان و ایران و ارائه گزارش‌هایی ازجمله توالی دوره‌های خشک و تر، هم‌زمانی سیکل‌ها، اثرات انسان‌ساخت که به‌شکل هم‌افزایی سوار بر سیکل‌هاست و سرعت افزایش دما که بسیارزیاد شده، پرداخت. او خاطرنشان کرد: «به‌دلایل جغرافیایی و بافت حاکم بر نقاط مسکون و جمعیت کشور، ظرفیت‌های متعددی متأثر از تغییر اقلیم خواهد بود». او استقرار افزون‌بر ۸۲درصد از مساحت ایران در مناطق خشک و نیمه‌خشک، تنوع میزان متوسط بارش، وضعیت نامناسب بهره‌برداری آب‌های زیرزمینی، کسری بلندمدت ۵۰ساله مخزن آب، استفاده بیش از ۹۰درصد منابع آبی در بخش کشاورزی، تنزل مساحت جنگل‌های کشور، احاطه بیش از ۲۰درصد مساحت کشور توسط بیابان‌ها، آسیب‌پذیری مراتع کشور معادل ۵۳درصد از مساحت کشور را شرایط موجود و تشدیدکننده بحران آب‌های زیرزمینی دانست و دراین‌باره توضیح داد: «طبقه‌بندی حوضه‌های آبریز به‌لحاظ شدت معضلات در مدیریت منابع آب، به پنج درجه طبقه‌بندی می‌شوند که حوضه‌های درجه‌یک (دریاچه نمک، زاینده‌رود، هریرود، کشف‌رود، بختگان، مهارلو، گرگان) دارای رشد و تراکم جمعیتی زیاد و بهره‌برداری بالا هستند، احتمال تشدید مسائل دراین‌حوزه‌ها بیشتر است و رهیافت کلی معضلات دراین‌حوزه‌ها تدابیر ویژه مدیریتی را می‌طلبد». او شرایط موجود و آتی ازمنظر سازگاری با تغییر اقلیم را این‌گونه بیان کرد: «میانگین دمای کشور با شیب 0.4درجه سیلیسیوس بر دهه افزایش یافته، کاهش معنادار بارش، روند مثبت دمای سالانه طی دوره ۵۰ساله، امکان وقوع بارش شدید در موسم‌های بهاره، جهش‌های کاهشی بارش در زمستان به‌وقوع پیوسته است. تغییرات رژیم آب‌های تجدیدپذیر طی سال‌های ۱۳۷۴ تا ۱۳۷۸ به دوسوم کاهش یافته است». او به ارائه گزارش خشک‌سالی در سال‌های ۱۳۷۷ تا ۱۳۸۰ اشاره کرد که آمار تکان‌دهنده‌ای نظیرِ خسارت ۶.۲میلیارددلار به بخش کشاورزی، کاهش ۵۳درصد سطح آب رودخانه‌ها، افزایش سه‌برابری فرسایش خاک، خسارت ۲۰۰هزارهکتار از مراتع چای و باغات برجای گذاشته بود. در بخش دوم وبینار، علیرضا مساح، استراتژی‌های سازگاری در‌مقابله‌با اثرات منفی تغییرات آب‌و‌هوایی بر ایران را موردبحث قرار داد و گفت: «عوامل ایجاد تغییر اقلیم، به دو دسته اندرکنش درونی و بیرونی تقسیم می‌شوند و آن‌دسته از اندرکنش بیرونی که فعالیت‌های انسانی مسبب آن است، دردست‌بررسی قرار می‌گیرد». او احتراق سوخت‌های فسیلی، جنگل‌زدایی براثر کشاورزی و دام‌پروری، عوامل گرمایش، استخراج معادن در فرایندهای صنعتی و فعالیت‌های فضایی که باعث تولید گازهای گلخانه‌ای می‌شوند را از جمله فعالیت‌های انسانی دانست و افزود: «در بحث طرح‌ریزی تغییرات آب‌و‌هوایی در دوره‌های آتی، چهار مسیر تخمین‌زده‌شده است که بسیار ضروری‌ست بررسی و تدابیر لازم اتخاذ شود. در سناریوی قرن آتی سه تا چهاردرجه افزایش دما و تغییرات بارش منفی ۱۰ تا مثبت ۱۰ است و کاهش منابع آبی در برخی استان‌ها ازقبیل بندرعباس، خوزستان و فارس ۵۰ تا ۶۰درصد است». در بخش بعدی، طاهره انصافی‌مقدم به ارائه گزارش تحقیقات خود بر روی تالاب میقان اراک و تأثیر اثرات تغییر اقلیم بر آب‌های زیرزمینی این‌منطقه پرداخت که از چهار روش، رگراسیون گام‌به‌گام، رگراسیون چند‌متغیره، تحلیل عاملی و روندیابی مندکندال گرافیکی استفاده شده بود. او گفت: «در هر چهار روش، شاهد اثرات تغییر اقلیم بر روی منابع آب‌های زیرزمینی بودیم؛ طوری‌که در دوره ۵۰ساله طی سال‌های ۴۰ تا ۹۱؛ و درنظرگرفتن ۱۱ پارامتر تغییرات آب‌و‌هوایی و هیدرولوژیکی، کاهش میانگین بارش سالانه و افزایش دمای سالانه را داشتیم. اثرات تغییر اقلیم بر روی منابع آب‌های زیرزمینی و افزایش برداشت آب، سبب تشدید بحران آب‌های زیرزمینی شده؛ طوری‌که عمق چاه‌های آب با شیب منفی روبه‌افزایش است».