بادگیرهای تاریخی در کرمان به باد می‌روند!
معصومه یحیی‌زاده
آنچه پس از قراردادن مرمت بادگیر خانه لطفعلی‌زاده در مسیر اداری، باقی می‌ماند، خاک‌هایی است که از بی‌تدبیری نشئت می‌گیرند و بادی که می‌وزد، به‌جای ورود به این بادگیر بر ویرانه آن گذر می‌کند. به‌گزارش باشگاه خبرنگاران جوان؛ در برخی از شهر‌ها که قدم بزنی، شاید برای نسل امروز جدید باشد که این نما‌های بالا رفته بر فراز ساختمان‌های قدیمی چه بوده که این‌چنین با معماری زیبا بر روی ساختمان‌ها خوش درخشیده و جلوه زیبایی به آن‌ها داده است. شاید به نظرشان بیاید که این بناها صرفاً برای نماسازی ساختمان هست و برای زیبایی به‌کاررفته است؛ اما ما از آن‌ها می‌خواهیم کمی بیشتر به آن‌ها و کاربردشان دقت کنند. کاربردی که اگر امروز نیز مورداستفاده قرار می‌گرفت؛ کمی از دغدغه‌ها برای کاستن از مصرف بالای انرژی کاسته می‌شد.
تدبیر پیشینان، تنظیم‌کننده خنکای هوا برای ساختمان‌ها
امید ابراهیمی؛ فعال میراث‌فرهنگی بابیان‌اینکه پیشینیان ما در گذشته سعی می‌کردند از همه انرژی‌های طبیعی، مثل باد و خورشید به‌بهترین‌نحو بهره ببرند و با ساخت بادگیر از انرژی باد استفاده می‌کردند، گفت: «معمولاً زیر بادگیر، حوضچه‌های آبی وجود داشت که تقریباً کار کولر‌های امروزی را انجام می‌داد و بادی را که به داخل هدایت می‌شد، خنک می‌کرد و البته درون بادگیر کانال‌هایی بود که باد را به سمت‌ها و اتاق‌های مختلف هدایت می‌کرد». او بابیان‌اینکه ارتفاع بادگیرها تقریباً دومتر از بام هر ساختمان تا ارتفاع بالاتر اجرا می‌شده است، افزود: «مصالح این بادگیرها خشت، آجر و چوب بوده و در موارد مختلف تزئینات و گچ‌بری‌هایی نیز داشته‌اند». ابراهیمی علت وجود چوب‌های داخل بادگیر را هدایت باد به قسمت‌های مختلف شرقی و غربی عنوان کرد و بیان داشت: «درون بادگیر دریچه‌هایی بوده است که آن‌ها را در فصل پاییز می‌بستند تا باد به پائین منتقل نشود». مجتبی شفیعی؛ معاون میراث‌فرهنگی اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان کرمان گفت: «بادگیر یکی از عناصر و شاخصه‌های معماری مناطق گرم و خشک و کویری مثل کرمان است که علاوه‌بر کارکرد عملکردی، یک عنصر زیباشناسی در معماری هم محسوب می‌شود». او بابیان‌اینکه بادگیر تهویه‌ای را در فضایی که از آن منشعب می‌شود، ایجاد می‌کند و درواقع فضا و محیط را به‌لحاظ تهویه برای ساکنان آن در حد آسایش تأمین می‌کند، افزود: «درواقع این‌مجموعه، شرایطی را فراهم می‌کند که تهویه به‌صورت طبیعی انجام شود و این یکی از شاخصه‌های معماری پایدار است که بتوان بدون اتلاف انرژی از هوای طبیعی استفاده کنیم و آسایش و دمای محیط را به‌حدی برسانیم که بتواند ضریب آسایشی را برای ساکنان فراهم کند».
ساختمان‌سازی جدید؛ بی‌بهره از انرژی‌های تجدیدپذیر!
باتوجه‌به مزایای مطلوبی که بادگیر می‌تواند برای ساکنان ساختمان‌ها ایجاد کند و ازسویی نمای زیبایی که برای شهر به‌وجود آورد. چه قدر این‌مجموعه توانسته جای خودش را در میان معماری جدید و ساختمان‌های امروزی باز کند؟ ورزنده؛ عضو نظام‌مهندسی استان کرمان و مهندس معمار گفت: «معماران مهندس قدیم با بهره‌گیری از شرایط اقلیمی، آنچه را که مناسب شرایط زیست و اقلیم منطقه است شکل می‌دادند به‌عنوان‌مثال؛ بادگیرها برگرفته از اتفاقات اقلیمی منطقه بوده و ما در مناطق کویری یزد، کرمان و هرمزگان به‌وفور این بادگیرها را می‌بینیم و عملکردی را که در گذشته به‌عنوان سیستم خنک‌کننده فضا‌ها از آن انتظار داشتیم، استفاده می‌شده است».
بادگیر درحال مرمت کاروانسرای وکیل
او به نقش مؤثر بادگیرها در مصرف انرژی که امروزه بسیار با آن روبه‌رو هستیم اشاره کرد و افزود: «بادگیرها ارثیه‌ای‌ست که از معماری گذشته به ما رسیده و درگذشته در مناطق کویری به‌عنوان آیتم و المان شاخص یک بنا، جزو نماد‌های شهری قلمداد می‌شده است». ورزنده بیان کرد: «ما در ساخت‌وسازهای جدیدمان می‌توانیم با رعایت تمهیدات، بررسی‌ها و شرایطی که می‌خواهیم از این بادگیرها استفاده کنیم؛ اما صرف اینکه بگوییم ما می‌توانیم دقیقه بادگیر را با همان عملکرد و شرایطی که در معماری گذشته بوده در معماری به‌روز و امروزی خودمان استفاده کنیم، شاید مطلب دور از ذهنی باشد؛ زیرا ما باید مجموعه شرایط را بسنجیم». این مهندس معمار بااشاره‌به بادگیرهای سنتی که در شهر‌ها و به‌ویژه استان کرمان وجود دارد، گفت: «حفظ بادگیرهای سنتی، جزو میراث و هویت معماری ما در گذشته هستند و باید حفظ و به آن‌ها پرداخته شود و نباید مورد بی‌مهری قرار گیرند».
بادگیرها؛ مأمن وزش بادهای کرمان
گرچه شهر یزد به شهر بادگیرها معروف است؛ اما استان کرمان هم از این بنا‌های ارزشمند بی‌نصیب نیست. مجتبی شفیعی؛ معاون میراث‌فرهنگی اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان کرمان گفت: «در استان کرمان در شهر‌هایی که در منطقه کویری قرار گرفتند، تعدادی از بادگیرها را از دوران مختلف به‌ویژه دوران قاجار داریم که تعدادی از آن‌ها مرمت شدند و هم‌اکنون کارکرد اصلی خودشان را دارند». وی گفت: «در سایر مناطق کویری، مثل راور، سیرجان و رفسنجان این بادگیرها وجود دارند؛ اما بادگیری که در استان کرمان شاخص است و برند شهر سیرجان محسوب می‌شود، بادگیر چپقی‌ست». او بابیان‌اینکه از بادگیر چپقی برای تهویه و خنکی انبار دارو استفاده می‌شده و سازنده آن برای ساختش از شکل و فرم دودکش‌های کشتی الهام گرفته است، ادامه داد: «در شهر کرمان ازجمله بادگیر‌هایی که بیشتر درمعرض‌دید هستند و شهرت دارند، می‌توان به بادگیر مدرسه ابراهیم‌خان و کاروانسرای وکیل اشاره کرد که خوشبختانه در دوره‌های متناوب مورد مرمت قرار گرفتند و در وضعیت مناسبی قرار دارند». شفیعی بااشاره‌به‌اینکه عموماً بادگیر‌هایی که در سطح استان داریم، چهار طرفه هستند که در مسیر باد مناسب قرار گرفتند، ادامه داد: «در تیغه‌هایی که در تنوره بادگیر ایجاد شده، یک مکندگی به‌وجود آمده است که باد و هوای خنک را به‌سمت داخل و فضا‌های زیر بادگیر هدایت می‌کند». او افزود: «اغلب این ورود هوا را به‌سمت سردابی که زیر بادگیر در زیرزمین تعبیه می‌شده است، داریم و ازآنجا هوایی که با آب سرداب برخورد می‌کرده در فضا‌های پیرامونی بادگیر پخش می‌شده است». شفیعی بیان کرد: «نمونه‌های دیگر بادگیرها در استان کرمان به‌صورت‌مستقیم باد را ازطریق تنوره به داخل فضا منتقل می‌کرده و سردابی وجود نداشته که اکثر بادگیر‌هایی که در کرمان وجود دارند از همین نوع هستند».
بادگیری منحصربه‌فرد که تاریخش را به باد می‌سپارد!
گرچه برخی از بادگیرها در کرمان مرمت شدند و زیبایی خاصی به شهر‌ها دادند؛ اما برخی‌دیگر از بادگیرها با وجود متفاوت‌تر بودن از دیگر بادگیرها، زیر باد بی‌تدبیرها ذره‌ذره تاریخ را به باد می‌دهند و به انتظار حضور مسئولان کمر خم می‌کنند و تکه‌تکه بی‌صدا نابود می‌شوند. ابراهیمی؛ فعال میراث‌فرهنگی بابیان‌اینکه بادگیر خانه لطفعلی زاده از یادگاران دوره قاجار و ازلحاظ شکل متفاوت است، گفت: «ارتفاع آن متفاوت‌تر از اکثر بادگیر‌هایی است که در شهر کرمان وجود دارد و ازلحاظ اندازه و تناسبات فرق می‌کند و یک حالت مستطیلی بزرگی دارد که زیر آن حوضچه‌هایی که در گذشته بوده موجود است و می‌شود به آن کاربری گذشته را داد». او ادامه داد: «این بادگیر، یک بادگیر منحصربه‌فرد در یک‌خانه منحصربه‌فرد است که متأسفانه آسیب‌دیده و حال خوبی ندارد و اگر مرمت نشود، متأسفانه وضعیت بدتری برایش اتفاق خواهد افتاد». شفیعی؛ معاون میراث‌فرهنگی، اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان کرمان بابیان‌اینکه بادگیر خانه لطفعلی زاده به‌لحاظ ارتفاعی، ارتفاعش کوتاه‌تر است و فضای زیر بادگیر را خنک می‌کند و ارتباطی به سایر فضا‌ها ندارد، گفت: «نسبت طولی این بادگیر نسبت به عرضش بیشتر است. مالکیت خانه لطفعلی‌زاده که بحث مرمتش طی یک‌سال‌اخیر رسانه‌ای و داغ شد، در اختیار یکی از شرکت‌های تابعه وزارت راه‌وشهرسازی، شرکت‌های مادر تخصصی عمران و شهرسازی‌ست». شفیعی ادامه داد: «باتوجه‌به‌اینکه این شرکت، بنا به‌دلایلی توانایی انجام مرمت خانه لطفعلی‌زاده را ندارد، تصمیم بر این شد که این‌کار را ازطریق سرمایه‌گذار بخش خصوصی انجام دهند که لازمه‌اش این بود که در کمیته نفایس و تعیین کاربری هم شان اثر در وزارتخانه این‌موضوع مطرح شود که این‌کار با پیگیری‌هایی که ما انجام دادیم، انجام شد و مصوبه را از آن کمیته گرفتیم و به‌این‌ترتیب اینجا می‌تواند در قالب یک کاربری که هم شان اثر باشد، احیا شود». شفیعی بیان کرد: «مجوز فروش خانه لطفعلی زاده به دستگاهی که هم‌اکنون مالکیتش را دارد، داده و قرار بر این شد که آن‌ها مالکیت را به بخش خصوصی منتقل کنند که آن‌بخش بتواند با نظارت و طرحی که ما برای آنجا درنظر داریم، کار مرمت و احیای این بنا را انجام دهد». او بابیان‌اینکه علی‌رغم ظاهر این بادگیر که نشان می‌دهد، مقداری آسیب‌دیده است؛ اما طبق بررسی‌های انجام‌شده خوشبختانه به‌لحاظ سازه‌ای، مشکلی ندارد، افزود: «البته باید هرچه‌سریع‌تر اقدامات اضطراری مرمتی روی این بادگیر انجام شود که درتلاش هستیم ازطریق بخش خصوصی که شرکت مادر تخصصی به آن واگذار می‌کند، بتوانیم این‌کار را انجام بدهیم».