«پروانه معصومی»؛ و هنرِ زیستن در طبیعت

«پروانه معصومی» روز ۶ آذرماه 1402 درگذشت. «نعیمه نظام‌دوست» (بازیگر) با انتشار پستی در صفحه خود، خبر درگذشت این بازیگر را اعلام کرد. «پروانه معصومی» متولد ۱۱ اسفند ۱۳۲۳ بود. او تحصیلاتش را در «دانشکده زبان‌های خارجی دانشگاه ملی ایران» به‌پایان رساند. برای نقش‌آفرینی در «گل‌های داوودی» (۱۳۶۳)، «جهیزیه‌ای برای رباب» و «شکوه زندگی» (هردو در ۱۳۶۶) برنده سیمرغ بلورین «بهترین بازیگر زن جشنواره فجر» شد. سریال «کوچک جنگلی» ساخته «بهروز افخمی» (66) اولین تجربه بازیگر «پروانه معصومی» در دنیای تلویزیون است که در نقش «جواهر» دراین‌سریال ایفای نقش کرد؛ اما بازی در سریال «امام‌علی‌(ع)» نقطه‌عطفی در کارنامه بازیگری او بود. «معصومی» برای فرار از مصائب زندگی شهری نزدیک به ۳۰‌سال‌پیش عزم مهاجرت به یکی از روستاهای استان گیلان به‌نام «طاهرگوراب» را کرد و تجربه‌ای خاص از زندگی را در اطراف شهرستان «صومعه‌سرا» و محصور در کوه‌های جنگلی سربه‌فلک‌کشیده و باشکوه برای خود رقم زد و مشغول پرورش گل‌وگیاه و باغبانی شد. «معکوس»، «جانان»، «ترانه شرقی»، «شاهزاده ایرانی»، «وعده دیدار»، «مسافر ری»، «یوسف پیامبر(ع)»، «سفر به هیدالو»، «تنگنا»، «ناصرالدین‌شاه آکتور سینما»، «تماس»، «سال‌های خاکستری»، «طوبی»، «تحفه‌ها»، «جهیزیه‌ای برای رباب»، «خارج از محدوده»، «شکوه زندگی»، «شناسایی»، «ترنج»، «چمدان»، «ملاقات»، «ناخدا خورشید»، «جستجو در شهر»، «آشیانه مهر»، «تاتوره»، «راه دوم»، «گل‌های داوودی» و «کلاغ»؛ از جمله آثار سینمایی این هنرمند درطول دوران فعالیت کاری‌ست. مراسم بدرقه زنده‌یاد «پروانه معصومی»، سه‌شنبه ۷ آذرماه 1402 در «مجتمع فرهنگی‌وهنری خاتم‌الانبیاء‌(ص)» (رشت) برگزار شد.

تنها تجربه متفاوت او در عرصه هنر، طراحی صحنه و لباس برای فیلم سینماییِ «تماس» بود؛ ساخته «خسرو مَلِکان» در سال 1368. داستان این فیلم که او خود بازیگر اصلی‌اش نیز در کنار «حسین صفاریان» و «مهدی صباغی» بود چنین است: همسر اعظم؛ که پرستار است، در حادثه آتش‌سوزی دچار بحران روحی شده و در بیمارستان بستری‌ست. جوان ناشناسی به اعظم از‌طریق تلفن اطلاع می‌دهد فرزندش در جاده شمال تصادف کرده. اعظم هراسان به محل حادثه می‌شتابد؛ اما درمی‌یابد خبر دروغ است. در غیاب او فرزندش به خانه می‌آید و پس از اطلاع از ماجرا، با موتور پسر لاابالی همسایه ‌دنبال مادر می‌رود و در جاده تصادف می‌کند. با پیگیری اعظم معلوم می‌شود مزاحم کسی جز پسر لاابالی همسایه نبوده است ...

ایرنا در گزارشی به‌تاریخِ 7 آذر 1402 به‌قلمِ «مجتبی اردشیری» درباره او نوشت: «پروین معصومی» وقتی با تشویق همسرش (مسعود معصومی) وارد سینما شد، نام خانوادگی او را روی خود گذاشت و وقتی دید خانواده مذهبی‌اش با نقش‌آفرینی کوتاهش در نخستین تجربه سینمایی‌اش یعنی «بیتا»، مخالفت کرده، به پدرش قول داد هیچ‌گاه کاری نکند که شرافت او زیرسؤال برود. همین‌طور هم شد و بازیگر زیبای دهه‌های ۵۰ و ۶۰، در میان هنرمندان، به‌عنوان فردی متعهد به خانواده و اخلاق شناخته شد و تا پایان عمر بر روی قول خود ماند. بازی کوتاه او در «بیتا»، توجه «بهرام بیضایی» را جلب کرد تا وی به‌عنوان بازیگر فیلم کوتاه «سفر» انتخاب شود. درخشش دراین‌فیلم کوتاه سبب شد تنها یک‌سال پس از ورود به دنیای بازیگری، به‌عنوان بازیگر نقش اول فیلم «رگبار» انتخاب شود. «رگبار» فیلمی در تداوم موج روشنفکری سینمای ایران به‌حساب می‌آمد و «معصومی»، در آن سینمای مردانه، حضور موجهی داشت. «غریبه و مه» و «کلاغ»؛ دو فیلم دیگر «بیضایی» بودند که «معصومی» در نقش اول آن‌ها ظاهر شد. کارنامه پیش‌ازانقلاب «معصومی»، جایگاه وی به‌عنوان بازیگر موج نوی سینمای ایران را تثبیت کرد؛ چراکه در سینمای مردانه موج نو، او تنها بازیگر زنی بود که تااین‌اندازه به این‌جریان وفادار ماند و حضوری پرتکرار در سینمای اندیشه‌محور داشت. «معصومی» برخلاف بسیاری از بازیگران زن پیش‌ازانقلاب؛ جذابیت‌های زنانه را پیش‌قراول هنرش نکرد. انتخاب‌هایی درست داشت و تلاش کرد تا بازی زنانه نسبتاً تکنیکی را به دنیای بازیگری آن سالیان که زن را «اهرمی اروتیک» می‌دانست، ارائه دهد. این خصیصه سبب شد تا وی پس‌ازانقلاب، در زمره نخستین بازیگران زنی باشد که در سینمای ایران مشغول‌به‌فعالیت شد. «گل‌های داوودی» نه‌تنها مهم‌ترین فیلم کارنامه او محسوب می‌شود؛ بلکه رگه‌های پررنگی از تجربه را نیز به‌خود می‌دید. دراین‌فیلم، احساس بیشتری در بازی «معصومی» دیده و تأثیرگذاری بازی وی، محسوس‌تر شد. بازی او در «گل‌های داوودی» به‌اندازه‌ای دیده شد که سیمرغ بهترین بازیگر نقش اول زن را برایش به‌ارمغان آورد. سیمرغی که سه‌سال‌بعد برای «جهیزیه برای رباب» به عدد دو رسید تا نخستین بازیگر زن سینمای ایران باشد که زودتر از دیگر بازیگران، دوبار به‌عنوان بهترین بازیگر نقش اول برگزیده می‌شود. سونامی «گل‌های داوودی» به‌قدری خیره‌کننده بود که سیل مهیبی برای «معصومی» به‌راه انداخت؛ ‌به‌طوری‌که در هفت‌سال دهه ۶۰، در ۱۷ فیلم و یک سریال «کوچک جنگلی» ایفای نقش کرد. «تاتوره»، «ناخدا خورشید»، «چمدان»، «شکوه زندگی»، «خارج از محدوده»، «جهیزیه‌ای برای رباب»، «تحفه‌ها» و «طوبی»، فهرست مهم‌ترین فعالیت‌های او در سینما طی دهه ۶۰ بودند؛ آثاری که علاوه‌بر تثبیت جایگاه هنری «معصومی»، سبب شد تا وی در گونه‌های دیگری نیز به فعالیت پرداخته و انتخاب نخست بسیاری از کارگردان جدیدالورود به سینما باشد. در دهه ۷۰، «معصومی» تنها در دو فیلم «ناصرالدین‌شاه آکتور سینما» و «تنگنا» به ایفای نقش پرداخت و عموم وقتش صرف حضور در سریال‌های «امام‌علی‌(ع)»، «سوخته‌دلان»، «همشاگردی‌ها»، «ایستگاه» و «مسافر ری» شد. همین رویکرد سبب شد تا دیگر هیچ‌گاه نتواند جایگاه سینمایی خود را پس گرفته؛ و از دهه ۸۰، به‌عنوان بازیگر تلویزیونی شناخته شود؛ به‌طوری‌که وی طی ۲۲‌سال‌اخیر، تنها در هشت فیلم بازی کرد. این آمار برای بازیگری که طی هفت‌سال انتهایی دهه ۶۰، در ۱۷ فیلم، نقش اصلی را داشت، آمار مناسبی نبود. در این بیش از دودهه، «معصومی» درحدود ۲۰ سریال بازی کرد که از مهم‌ترین آن‌ها می‌توان به «پلیس جوان»، «یوسف پیامبر(ع)»، «مثل هیچ‌کس» و «ملکوت» اشاره کرد. «پروانه معصومی»، در بیش از نیم‌قرن فعالیت هنری، همواره بر مدار اخلاق گام برداشت. با وجود شهرت فوق‌العاده‌اش؛ اما هیچ‌گاه حاشیه نیافرید و به اصول اخلاقی، التزامی ویژه داشت. او طی ۲۷‌سال‌اخیر، در «گیلان» حضور یافت که این، بر پرکاری او تأثیر گذاشت. در آنجا در مقام کارآفرین ظاهر شد و ده‌هانفر را شاغل کرد. مهربانی، دوری از هیاهو، اخلاق‌مداری و پرهیز از اختلاف‌افکنی و حواشی، از خصائل ممتاز «معصومی» محسوب می‌شدند که اجازه ندادند تا نام این بازیگر هیچ‌گاه در سایه قرار بگیرد. این خصایص در کنار افتخارآفرینی‌های سینمایی «معصومی» طی سه‌دهه ۵۰ تا ۷۰، از این بازیگر، نامی را به‌جا گذاشته که تا همیشه در سینمای ایران ماندگار خواهد بود. تعهد و رسالت اخلاقی «معصومی» در نیم‌قرن فعالیت هنری‌اش خصائلی بود که همواره بدان وفادار ماند. «فیلم‌نیوز» در گزارشی که به مرور کارنامه او اختصاص داشته آورده است: «پروانه معصومی» بازیگری را از اوایل دهه 50 شروع کرد و بعد از نقشی کوتاه در فیلم «بی‌تا» به‌کارگردانی «هژیر داریوش»، برای بازی در فیلم «رگبار» ساخته «بهرام بیضایی» دعوت شد و یکی از نقش‌های مهم کارنامه‌اش را رقم زد. او دراین‌کار نقش «طاهره» را داشت؛‌ دختری‌که در محله‌ای فقیرنشین زندگی می‌کرد. او دراین‌فیلم با «پرویز فنی‌زاده» هم‌بازی بود. همکاری معصومی با «بیضایی» در «غریبه و مه» و «کلاغ» هم ادامه پیدا کرد؛ اما در هیچ‌‌یک‌از آثار بعدازانقلاب «بیضایی» بازی نداشت. او در دهه 60 بازیگر پرکاری بود و توانست در 17 فیلم سینمایی و سریال «کوچک جنگلی» بازی کند و درآن‌‌مدت با کارگردان‌های مهم؛ ازجمله «ناصر تقوایی»، «کیومرث پوراحمد»، «خسرو معصومی»، «محسن مخملباف»، «رخشان بنی‌اعتماد»، «رسول صدرعاملی» و ... همکاری داشت. ماحصل فعالیت‌های گسترده او در دهه 60 به خلق چند فیلم مهم؛ ازجمله «گل‌های داوودی»، «جهیزیه‌ای برای رباب»، «شکوه زندگی»، «خارج از محدوده» و ... منجر شد. او در جشنواره‌های سوم و ششم فیلم فجر برای بازی در دو فیلم «گل‌های داوودی» (به‌کارگردانی رسول صدرعاملی) و «جهیزیه‌ای برای رباب» (به‌کارگردانی سیامک شایقی) برنده سیمرغ بهترین بازیگر نقش اول زن شد. در «گل‌های داوودی» نقش مادری فداکار به‌نام «عصمت» را بازی کرد؛ زنی رنج‌کشیده که رنجی بزرگ را برای خوشحالی پسرش تنهایی به‌دوش می‌کشید. «معصومی» در دهه 70 فعالیت زیادی در سینما نداشت؛ اما در تلویزیون به‌نسبت فعال‌تر بود و در سریال‌های «امام‌علی‌(ع)»، «خسته‌دلان»، «همشاگردی‌ها»، «ایستگاه» و «مسافر ری» همکاری داشت. در دهه 80 حضورش در تلویزیون پررنگ‌تر شد و در سریال‌های پرمخاطبی مثل «پلیس جوان»، «دریایی‌ها»، «باران عشق»، «یوسف پیامبر‌(ع)» و ... حضور پیدا کرد. در سینما اما کم‌کار بود و در معدود نقش‌هایی که بازی کرد نیز موفقیتی به‌دست نیاورد. فعالیت‌هایش در دهه 90 چندان زیاد نبود. در سه فیلم بازی کرد و در تلویزیون با سریال‌های «راز پنهان»، «ملکوت»، «مینو» و «شرایط خاص» مقابل دوربین رفت. آخرین فعالیت او در سال 1400 بازی در فیلم «در کنار پروانه‌ها» ساخته «داریوش یاری» بود. خبرگزاری «ایرنا» درپیِ درگذشت او نوشت: کارنامه کاری «پروانه معصومی»؛ با آن صورت کشیده، چشم‌های نافذ، پیشانی ‌بلند و صدای مطمئن و آرام، نمونه‌ای از پروانه‌وار زیستن بود. او پروانه‌ای بود بی‌پروا که به‌دنبال باطن بی‌پایان زندگی می‌رفت. او معنای معصومیت مادرانه بود. خویشاوند خورشید بود و سرشتش، شکل‌یافته از شرم شریف ایرانی. صدایش از نزدیک‌ترین حوالی چشمه‌ اطمینان و آرامش، گذر می‌کرد و در عمیق‌ترین قسمت قلب می‌نشست. بااین‌همه، راهبه رنج بود و تجسم تعهد. در فیلم «کلاغ»، همسان دارکوبی بود که قصه‌اش را برای بچه‌های ناشنوا نقل کرد؛ دارکوب و کلاغی بالای درختی زندگی می‌کردند. کلاغ گفت: «چرا از صبح تا شب بر تن درخت می‌کوبی؟» دارکوب جواب داد: «پوست درخت را می‌شکافم تا به حقیقت آن پی ببرم». کلاغ گفت: «نوکت درد نمی‌گیرد؟» دارکوب گفت: «برای رسیدن به حقیقت، ارزشش را دارد». بله؛ «معصومی» شبیه‌ترین بازیگر به انسان بود. انسان برای او، معبد حضور بود؛ حضور بی‌پایان پروردگار. او شبیه‌ترین به همان حالی بود که «جبران خلیل جبران» (نویسنده لبنانی) در «نامه‌های عاشقانه‌های یک پیامبر» نوشت: «به‌خاطر شِکَر و به‌خاطر آن کتاب‌ها سپاسگزارم؛ با احتیاط بسیار، آغاز به مصرفشان کرده‌ام ... اکنون مایلم هرچیزی را که در زیر خورشید، ستارگان و ماه رخ می‌دهد، بدانم. اینک همه‌چیز زیباست و آنگاه‌که از بازشناختن و تجربه آن‌ها هراس نداشته باشیم، زیباتر هم خواهند بود. آگاهی، زندگی با بال است»؛ و «معصومی» بال‌هایش را برای آگاهی، باز می‌کرد و برای زیبایی، عاشقی بی‌قرار بود. هنر و فرهنگ ایران، خاطره خوش خوبی‌های او را در بهترین جای دل، جا خواهد داد. یادش پایا! «محمد خزاعی»؛ رئیس سازمان سینمایی درپی درگذشت این هنرمند، طی یادداشتی عنوان کرد: «درگذشت هنرمند فرهیخته بانو پروانه معصومی باعث تألم و تأثر بسیار شد. زنده‌یاد معصومی طی چندین‌دهه حضور بی‌وقفه و تأثیرگذار در سینما و تلویزیون در آثار ماندگار بسیاری به ایفای نقش پرداخت و موفق به خلق شخصیت‌های جذاب و متفاوتی شد که در حافظه تاریخی مردم خواهد ماند. او، از پیشکسوتان هنر اصیل و شریف؛ و بازیگری متعهد و اخلاق‌گرایی بود که هنرش را برای جامعه و مردم به‌خدمت گرفت و بی‌تردید، سهم بسزایی در تولید تعدادی از آثار درخشان سینمای بعد‌از‌انقلاب داشت. زنده‌یاد معصومی، نماینده چهره با‌وقار بازیگری زن در سینمای بعد‌‌از‌انقلاب بود که در بسیاری از آثار، شاخصه‌های مختلف یک زن مسلمان را به‌نمایش گذاشت».