موج «سالمندی» چگونه ما را با خود خواهد برد؟
دست‌به‌عصاشدن ایران در آینده‌ای نزدیک!
آمارهای رسمی نشان می‌دهد که بیش از نه‌میلیون‌نفر از جمعیت کشور، افراد سالمند بالای 60سال هستند؛ این‌درحالی‌ست‌که شرایط زندگی در دوران سالمندی، اصلاً مطلوب نیست و کارشناسان حوزه سالمندی، نگران این‌موضوع هستند که سالمندی در سال‌های آینده به یک بحران تبدیل شود. جمعیت سالمند کشور به‌دلیل وضعیت جسمانی، نیازمند دریافت خدمات ویژه است که این خدمات را حاکمیت باید فراهم کند. خدماتی همچون وجود خانه‌های سالمندی، افزایش تخت‌های مراقبتی، پوشش بیمه‌ای خدمات سالمندی و ...، از نیازهای ضروری سالمندان است که اگر در تأمین آن‌ها دچار مشکل شویم، سالمندی می‌تواند به یک بحران بدل شود. حمیدرضا خانکه؛ رئیس دانشگاه علوم توان‌بخشی و سلامت اجتماعی بابیان‌اینکه ۳۰درصد جمعیت کشور به خدمات توان‌بخشی نیاز دارند، گفت: «۱۶ تا ۱۷درصد افراد جامعه دارای معلولیت بوده که از خدمات توان‌بخشی استفاده می‌کنند». او یکی از شاخص‌های توسعه‌ای در کشور را افزایش سن امید به زندگی دانست و افزود: «افزایش سن امید به زندگی، جمعیت سالمندان را افزایش داده و این‌روند افزایشی به‌سرعت ادامه دارد اما جمعیت روبه‌رشد سالمندان و عمر طولانی افراد جامعه، نیاز به خدمات حمایتی و توان‌بخشی دارد». او تأکید کرد: «سالمندان برای حضور در اجتماع باید از حمایت و امکانات لازم برخوردار باشند طوری‌که باید خانه‌هایمان و شهرمان را سازگار با نیازهای سالمندان کنیم و شهرداری‌ها می‌توانند امکانات شهری را مطابق نیاز سالمندان درنظر بگیرند». رئیس دانشگاه علوم توان‌بخشی و سلامت اجتماعی درخصوص تدوین سند ملی سالمندی گفت: «متأسفانه برنامه اقدام این سند هنوز تدوین نشده و انتظار داریم تا مجلس شورای اسلامی با نظارت و توجه به این‌موضوع، به اجرای این سند کمک کند».
«شورای جهانی سالمندی» از سال ۱۹۸۲ در «سازمان ملل» شروع‌به‌کار کرد و هشت‌سال‌بعدش، با تصمیم این شورا؛ روز اول اکتبر هر‌سال را «روز جهانی سالمندان» نامیدند. ازاین‌رو، در تقویم کشور ما نیز از آغاز «روز جهانی سالمند»، به‌مدت هفت‌روز «هفته ملی سالمندان» نامیده شده و در‌این‌هفته، با برگزاری برنامه‌های متنوع، به مشکلات این‌قشرِ مهم و محترم جامعه می‌پردازند. شعار سال 2023 این‌روز چنین بود: «تحقق وعده‌های اعلامیه جهانی حقوق بشر برای افراد مسن: در تمام نسل‌ها». این‌روز، مشابه «روز ملی مادربزرگ‌ها و مادربزرگ‌ها» (در ایالات‌متحده و کانادا) و نیز «دومین جشنواره نهم» (در چین) و «احترام به روز پیر» (در ژاپن) است. این آگاه‌سازی‌ها، با تمرکز سازمان‌های پیری و برنامه «سازمان ملل متحد» در‌زمینه سالمندی‌ست. با تعاریفی که «سازمان بهداشت جهانی» آورده؛ افراد از سن 60سال‌به‌بالا در دسته سالمندان قرار می‌گیرند که این‌دسته خود، به سه گروه تقسیم می‌شوند: سالمندِ جوان، سالمندِ میانسال و سالمندِ پیر. در‌اصل، افرادی‌که توانایی انجام فعالیت‌های فیزیکی و اجتماعی نداشته باشند یا توانایی آن‌ها کاهش یافته باشد، سالمند نامیده می‌شوند.
کشورمان در ۱۰سال‌گذشته با بحران‌های جمعیتی هم‌زمانی روبه‌رو بوده که کارشناسان نتایج آن‌را سونامی سالمندی در ۲۰سال‌آینده می‌دانند. تمایل زوج‌ها به زندگی بدون فرزند یا تنها یک فرزند، نرخ بالای مهاجرت جوانان، کم‌شدن آمار ازدواج باتوجه‌به شرایط ناپایدار اقتصادی، افزایش آمار طلاق و تمایل به زندگی مجردی در بین جوانان و میان‌سالان سبب بروز تغییرات جمعیتی فاحش در ایران شده است. رشد جمعیت کشور اکنون از ۲۵سال‌گذشته نیز پایین‌تر آمده و طبق نظر پژوهشگران کشور تا سه‌دهه دیگر به انفجار سالمندی می‌رسد. شاید دقیق‌ترین ارزیابی جمعیتی کشور در سال‌های قبل توسط مجله معتبر انگلیسی‌زبان لنست منتشر شده باشد؛ مجله‌ای که ازنظر ضریب تأثیرگذاری در بین مجلات مشهور دنیای پزشکی رتبه دوم بعد از ژورنال پزشکی نیوانگلندی را دارد. لنست درباره رشد جمعیت کشور نوشت: «ایران در روند پیری جمعیت با شتاب روزافزونی روبه‌رو است به‌طوری‌که در سال ۲۰۲۲ نسبت افراد بالای۶۰سال در ایران از ۱۰درصد کل جمعیت فراتر رفته است، درعین‌حال نرخ رشد جمعیت ایران 0.7 است که این‌میزان کمترین نرخ رشد جمعیت در آمارهای ۲۵سال‌گذشته بوده است». لنست از آلمان، ایتالیا و ژاپن به‌عنوان پیرترین جوامع جهان یاد کرده و آینده دودهه‌آینده ایران را همراه با چالش‌های دوره سنی سالمندی پیش‌بینی کرده: «درراستای چالش‌های سالمندی در ایران، سالمندان مجرد یا تنهایی هستند که در خانواده‌هایی با ابعاد کوچک‌تر زندگی می‌کنند. درحال‌حاضر حدود ۳۰درصد از سالمندانی که به‌تنهایی زندگی می‌کنند در سنین ۸۰ و بالاتر هستند». این مجله، به ریشه‌های ایجاد انفجار جمعیت سالمندی در ایران اشاره و مهاجرت جوانان و عدم‌تمایل به بچه‌دارشدن را از مهم‌ترین دلایل پایین‌آمدن نرخ موالید در ۱۰سال‌گذشته عنوان کرده است. به‌گفته رئیس «انجمن سالمندان ایران»؛ درحال‌حاضر ۸۰هزار سالمند مجرد داریم اما در آینده نزدیک این‌رقم به دومیلیون و ۵۰۰هزارنفر خواهد رسید. دلبری می‌گوید که چالش‌های متعدد در مسیر سیاست‌های جوانی جمعیت وجود دارد. مردم این باور را ندارند که با تولد یک کودک از آن‌ها حمایت صورت بگیرد و بااین‌شرایط بد اقتصادی بیشتر زوج‌های جوان تمایل به داشتن یک فرزند دارند. رئیس انجمن سالمندی یادآور می‌شود؛ در دهه ۶۰ نیز تشویق به فرزندآوری بی‌برنامه صورت گرفت زیرا برای آینده آن جمعیت برنامه‌ای نداشتیم؛ مانند اکنون‌که برنامه‌ای برای دوره سالمندی این جمعیت نیست و تا ۲۰سال‌آینده چالش‌های دوره سالمندی تبدیل به اصلی‌ترین مسائل حوزه جمعیتی و بهداشت‌ودرمان کشور خواهد شد. جمعیت قابل‌توجهی از میان‌سالان اکنون مجرد بوده و هیچ برنامه‌ریزی برای دوره سالمندی آن‌ها نشده است. دکتر احمد دلبری می‌گوید که اکنون نگرانی برای سالمندان به مرحله بحران نرسیده. سالمندان ما در خانواده زندگی می‌کنند و فرزندانی دارند اما با ادامه روند در اولویت قرارنگرفتن ازدواج جوانان، تمایل به تجردگرایی و همچنین افزایش آمار طلاق کشور در دودهه‌آینده با بحران روبرو خواهد شد. این‌موضوع نظام درمان کشور را متحول خواهد کرد. مسئله بیمه سالمندان، پرداخت حقوق به آن‌ها و چالش‌های دیگر نیز به‌تبع افزایش این جمعیت باید در دستورکار دولت قرار بگیرد. اکنون هیچ‌نوع زیرساخت اجتماعی و فرهنگی یا درمانی برای این چالش بزرگ درنظر گرفته نشده است و روند سریع پیری جمعیت در ایران و پیامدهای آن درصورت نبود برنامه‌ریزی درست ما را غافلگیر خواهد کرد. اکنون ۱۱درصد از جمعیت کشور را سالمندان تشکیل می‌دهند. این‌درحالی‌ست‌که بسیاری از میان‌سالان ما در مرحله گذار به سالمندی هستند؛ یعنی تا دودهه‌آینده این جمعیت ۱۱درصدی به بیش از ۳۰درصد از کل جمعیت خواهد رسید و در سال‌های بعدتر آن با انفجار جمعیت سالمندی نظیر آنچه در دهه ۶۰ و بعدازآن با رشد جمعیت کودکان روبه‌رو بودیم، مواجه خواهیم شد. محمدابراهیم پیرانی؛ پژوهشگر و جامعه‌شناس دراین‌باره می‌گوید که تهدید جدی این‌است‌که در دودهه‌آینده دیگر تناسبی میان نرخ موالید و نرخ مرگ‌ومیر وجود نخواهد داشت: «متأسفانه با شرایط فعلی و عدم‌فرهنگ‌سازی و تسهیل نکردن امر مهم ازدواج جوانان، شاهد کاهش بی‌سابقه نرخ موالید هستیم. سال‌هاپیش موازنه‌ای بین نرخ موالید، جمعیت میانسال و نرخ جمعیت سالمندان و به‌تبع‌آن نرخ مرگ‌ومیر وجود داشت که این‌روند با شروع دهه ۹۰ دستخوش تحولات جدی شد. بسیاری از زوج‌ها به تک‌فرزندی تمایل پیدا کردند و نسل بعدی آن‌هاکه اقدام به ازدواج کردند حالا تمایلی به بچه‌دارشدن ندارند. نبود شغل، نوسانات پی‌درپی اقتصادی و دشواری نیازهای ابتدایی تأمین مسکن و درآمد ثابت برای جوانان باعث تشدید این‌وضعیت شده است. به‌همین‌دلیل با ادامه همین‌روند تا سال ۱۴۳۰ به‌طورقطع در فهرست نخستین کشورهای پیر جهان خواهیم بود.
صبا صحاف/ ایرنا