فرازوفرود تولید علم در سالی که گذشت

سعدانه طباطبایی نیا: اغلب مقالات علمی منتشره توسط پژوهشگران در پایگاه‌های «اسکوپوس» و «وب آو ساینس» (WoS) نمایه می‌شوند. با نمایه شدن یا Indexing، مقالات علمی دراین‌پایگاه‌ها ثبت و دردسترس سایرین قرار می‌گیرد. باوجود این‌که این دو پایگاه به‌طور رسمی رتبه‌بندی کشورها را براساس انتشارات علمی ارائه نمی‌دهند؛ ولی تحلیل داده‌های آن‌ها امکان بررسی جایگاه علمی کشورها را فراهم می‌کند. رتبه‌بندی کشورها براساس انتشارات علمی به‌طور رسمی یک‌بار در سال توسط پایگاه «سکیمگو» (Scimago) و براساس داده‌های اسکوپوس انجام می‌شود. در سال‌های اخیر، روند انتشارات علمی ایران دستخوش تغییراتی شده است و در سال گذشته افت رتبه علمی ایران خبرساز بود. براین‌‌مبنا با شروع سال جدید به بررسی وضعیت علمی ایران ازنظر انتشارات علمی در پایگاه‌های اسکوپوس و وب آو ساینس و آخرین رتبه علمی ایران در پایگاه سکیمگو می‌پردازیم. طبق آخرین داده‌ها؛ ایران در سال ۲۰۲۳ در پایگاه اسکوپوس رتبه شانزدهم و در پایگاه وب آو ساینس رتبه هفدهم دنیا را دارد. انتشارات علمی ایران در پایگاه اسکوپوس در سال ۲۰۲۳ یک رتبه کاهش یافت. اولین خبرها درمورد کاهش رتبه علمی ایران در اسکوپوس در بهار ۱۴۰۳ منتشر شد. ایران از سال ۲۰۰۵ ازنظر مقالات منتشرشده در پایگاه اسکوپوس روند روبه‌رشدی داشت؛ به‌طوری‌که توانسته بود از رتبه ۳۴ به جایگاه 15 در دنیا برسد. از سال ۲۰۱۹ تا ۲۰۲۲ رتبه ۱۵ حفظ شد و در سال ۲۰۲۳ پس از چهارسال درجازدن، رتبه علمی ایران در اسکوپوس یک رتبه کاهش یافت. این افت رتبه علمی با کاهش انتشارات علمی ایران نیز همراه بوده است. درطول‌تاریخ اسکوپوس، روند انتشار مقالات علمی ایران، گاه با شیب زیاد و گاه با شیب اندک، ولی همواره صعودی و درحال‌افزایش بود؛ ولی در سال ۲۰۲۳ برای اولین‌بار انتشارات علمی ایران کاهش یافت و پژوهشگران ایرانی بیش از ۴ هزار و ۳۰۰ مقاله کم‌تر از سال ۲۰۲۲ منتشر کردند. تعداد مقالات ایران در سال ۲۰۲۲ حدود ۷۹ هزار و ۳۰۰ مقاله بود که در ۲۰۲۳ به حدود ۷۵ هزار مقاله رسید. این اتفاق نشان می‌دهد که کاهش رتبه ایران، تنها به‌خاطر عملکرد بهتر و سرمایه‌گذاری بیشتر کشورهای رقیب نبوده؛ بلکه پژوهشگران ایرانی در سال ۲۰۲۳ مقالات کم‌تری در پایگاه اسکوپوس منتشر کرده‌اند. ایران از سال ۲۰۱۱ تا سال ۲۰۲۲ در بین کشورهای منطقه رتبه اول را داشت ولی در سال ۲۰۲۳ پس از حدود ۱۲ سال پیشتازی در منطقه و سال‌ها پس از این‌که فاصله خود را با ترکیه به‌عنوان رقیب سنتی خود در منطقه افزایش داده بود، جایگاه اول خود را در منطقه از دست داد و به رتبه دوم منطقه ازنظر مقالات منتشرشده در پایگاه اسکوپوس تنزل یافت. درحال‌حاضر رتبه‌بندی سکیمگو در سال ۲۰۲۳ که براساس داده‌های اسکوپوس انجام می‌شود، نشان می‌دهد که ترکیه با رتبه پانزدهم در جایگاه اول منطقه و ایران با رتبه شانزدهم در جایگاه دوم منطقه قرار گرفته است. عربستان نیز که در سال‌های اخیر با شتاب زیاد درحال‌افزایش تعداد انتشارات علمی و رتبه علمی خود است، فاصله خود را با رقبای منطقه‌ای کاهش داده و در سال ۲۰۲۳ به رتبه ۱۸ جهان رسیده است. در سال ۲۰۲۱ رتبه علمی ایران با یک پله کاهش از جایگاه شانزدهم دنیا به هفدهم رسید و از همان‌سال تاکنون برای سه‌سال متوالی در جایگاه هفدهم باقی مانده است. بررسی روند تعداد مقالات منتشرشده در وب آو ساینس در سال‌های اخیر نشان می‌دهد که در سال ۲۰۲۳ دراین‌پایگاه اطلاعاتی نیز تعداد مقالات منتشرشده ایران روندی نزولی پیدا کرده است و پژوهشگران ایرانی دراین‌سال حدود ۷ هزار مقاله کم‌تر از سال ۲۰۲۲ منتشر کرده‌اند. بررسی روند جایگاه کشورهای منطقه در پایگاه وب آو ساینس در سال‌های اخیر نشان می‌دهد که رقابت اصلی بین ایران و ترکیه درجریان بوده و برخی سال‌ها ترکیه و برخی سال‌ها ایران در جایگاه اول منطقه ازنظر مقالات منتشرشده در پایگاه وب آو ساینس قرار داشتند ولی عربستان که در سال ۲۰۱۰ در جایگاه پنجاهم دنیا قرار داشت، با رشد بی‌سابقه‌ای در انتشار مقالات علمی دراین‌پایگاه توانسته در سال ۲۰۲۳ به جایگاه ۱۸ دنیا برسد.  رتبه‌بندی علمی کشورها همیشه با یک فاصله زمانی انجام می‌شود چراکه فرآیند انتشار مقالات طولانی است و بسیاری از مجلات ماه‌ها طول می‌کشد تا آن‌را منتشر کنند. همچنین نمایه شدن در پایگاه‌های علمی نیز زمان‌بر است. به‌همین‌دلیل باوجود این‌که سال ۲۰۲۴ به‌پایان رسیده است، دراین‌گزارش آمار انتشارات در سال ۲۰۲۳ که نهایی شده است را موردبررسی قرار دادیم. بااین‌وجود برای‌اینکه چشم‌اندازی از وضعیت انتشارات علمی کشور داشته باشیم دراین‌بخش از گزارش داده‌های دو پایگاه وب آو ساینس و اسکوپوس را بررسی می‌کنیم. ذکر این‌نکته ضروری است که داده‌های ۲۰۲۴ تا ماه‌های آینده دستخوش تغییر (هرچند اندک) خواهند شد. بررسی انتشارات علمی پایگاه اسکوپوس در سال ۲۰۲۴ تا زمان نگارش این گزارش، نشان می‌دهد که پژوهشگران ایرانی 76626 مقاله منتشر کرده‌اند. با وجود این‌که این‌میزان انتشارات درمقایسه‌با سال ۲۰۲۳، حدود هزار و ۶۰۰ مقاله بیشتر است ولی افت شدید تعداد مقالات در سال ۲۰۲۳ هنوز جبران نشده است و ایران با یک پله افت رتبه مجدد در جایگاه هفدهم دنیا قرار می‌گیرد. ترکیه نیز در رتبه پانزدهم و عربستان نیز در رتبه هجدهم پس از ایران قرار دارند. روند افزایش انتشارات علمی در ترکیه و عربستان ادامه دارد و تاکنون ترکیه نزدیک به 3900 مقاله بیشتر از ۲۰۲۳ منتشر کرده است و تعداد مقالات منتشرشده عربستان نیز حدود ۱۰ هزار و ۹۰۰ مقاله بیشتر از ۲۰۲۳ بوده است؛ بنابراین به‌نظر می‌رسد ایران در سال ۲۰۲۴ نیز نتواند به جایگاه اول منطقه دست پیدا کند. بررسی مقالات منتشرشده در وب آو ساینس نیز در سال ۲۰۲۴ نشان می‌دهد که ایران با انتشار نزدیک به ۶۸ هزار و ۶۰۰ مقاله بازهم در جایگاه هفدهم جهان قرار گرفته است. این درحالی است که ترکیه و عربستان به‌ترتیب رتبه چهاردهم و شانزدهم را دارند. روند کاهشی تعداد مقالات ایران در پایگاه وب آو ساینس هنوز ادامه دارد و در ۲۰۲۴ پژوهشگران ایرانی نزدیک به ۱۵۰۰ مقاله کم‌تر از ۲۰۲۳ منتشر کرده‌اند. تاکنون ترکیه 10600 مقاله و عربستان حدود 7400 مقاله بیشتر از سال ۲۰۲۳ منتشر کردند. این اولین‌بار درطول‌تاریخ است که تعداد مقالات عربستان از مقالات ایران بیشتر شده و ایران به جایگاه سوم منطقه تنزل یافته است. کاهش تعداد مقالات علمی ایران در سال‌های اخیر تحت‌تأثیر عوامل متعددی بوده است. محدودیت‌های مالی و کاهش بودجه‌های پژوهشی، افزایش نرخ ارز و تورم و فرسودگی تجهیزات تحقیقاتی، مسیر انجام پژوهش‌های علمی را دشوارتر کرده است. در کنار این‌مسائل، به‌نظر می‌رسد مهاجرت دانشگاهیان، کاهش انگیزه پژوهشگران و محدودیت‌های ایجادشده در همکاری‌های علمی بین‌المللی نیز نقش مهمی دراین‌روند نزولی داشته‌اند. در کنار این چالش‌ها فضای علمی کشور نیز با تغییراتی مواجه بوده است. در سال‌های اخیر انتقادات و تبلیغات منفی درمورد «مقاله‌نویسی» افزایش یافته است. برخی معتقدند که تأکید بیش‌ازحد بر مقاله‌نویسی فایده‌ای برای جامعه نداشته است و ما نیازمند تحقیقات علمی مسئله‌محور برای رفع مشکلات جامعه هستیم. این درحالی است که کمیت و کیفیت انتشارات علمی، درتضادبا یکدیگر نیستند. در بسیاری از کشورها، رشد تعداد مقالات علمی همراه با بهبود کیفیت آن‌ها رخ داده است؛ بنابراین، کاهش انتشارات علمی می‌تواند نشانه‌ای از کاهش کلی فعالیت‌های پژوهشی باشد. درست است که تعداد انتشارات علمی تصویر کاملی از وضعیت علمی کشور ارائه نمی‌دهد و کاهش یا افزایش تعداد مقالات، به‌تنهایی تأثیر مستقیمی بر زندگی روزمره مردم ندارد، اما روند نزولی انتشارات علمی نشانه تحولات عمیق‌تری در زیر پوست جامعه علمی کشور است؛ تحولاتی که نیازمند بررسی دقیق و سیاست‌گذاری‌های مؤثر برای اصلاح مسیر علمی کشور هستند.به‌تازگی اولین نشست تخصصی معاونان پژوهشی و مدیران آزمایشگاه‌های دانشگاه‌های منطقه 1 وزارت علوم، تحقیقات و فناوری با حضور معاون پژوهشی وزارت علوم، معاون پژوهشی دانشگاه تهران و معاونان پژوهشی از دیگر دانشگاه‌ها و پژوهشگاه‌ها روز ۳۱ فروردین‌ماه در تالار شهید سلیمانی دانشگاه تهران برگزار شد. دکتر پیمان صالحی؛ معاون پژوهشی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، در‌این‌نشست گزارشی از عملکرد این معاونت در حوزه تعمیر و تجهیز آزمایشگاه‌های دانشگاه‌های کشور ارائه داد؛ و همچنین پس از شنیدن نظرات معاونان پژوهشی و مدیران آزمایشگاه‌ها، گفت: بر‌اساس برنامه هفتم توسعه مقرر است که دانشگاه‌ها ۱۵‌درصد بودجه دانشگاه را به حوزه پژوهش و فناوری تخصیص دهند. نیز در لایحه بودجه امسال بودجه ۱.۲‌همتی برای پایگاه‌های اطلاعاتی تخصیص داده شده است. مهر