ایران و آژانس؛ و ضرورت تعامل در مقطع حساس
آژانس بین‌المللی انرژی اتمی به‌عنوان تنها نهاد نظارتی بر فعالیت‌های هسته‌ای ایران، در برهه‌ای که به‌تعبیر مدیرکل خود حساس‌تر از همیشه است؛ نه نیازی به برجسته‌سازی نقش خود دارد و نه اجازه افتادن در دام سیاسی‌کاری‌های مرسوم سال‌های قبل. روند همکاری‌های جمهوری اسلامی ایران و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، متأثر از گفت‌وگوهای هسته‌ای ایران و ایالات‌متحده، شتاب بیشتر و به‌همان‌نسبت هم شرایط حساس‌تری یافته است. هم‌زمان با ادامه روند مذاکرات ایران و آمریکا، رویکرد این نهاد به پرونده هسته‌ای ایران می‌تواند شرایط را هم تسهیل کند و هم دشوار.
لیلا واحدی: سفر برنامه‌ریزی‌شده «رافائل گروسی»، مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی به ایران، در ۲۷ فروردین سال‌جاری و پیش از آغاز دور دوم مذاکرات دوجانبه ایران و آمریکا، در کنار دیدارها و رایزنی‌های وی با مقامات ایرانی به یک تصمیم دیگر هم منجر شد و آن حضور کارشناسان و هیئت فنی این نهاد در ایران بود. «ماسیمو آپارو» معاون پادمانی آژانس، درهمین‌راستا ۷ اردیبهشت در رأس هیئتی وارد تهران شد و ۸ اردیبهشت با «بهروز کمالوندی» معاون امور بین‌الملل و حقوقی سازمان انرژی اتمی دیدار کرد. دیداری که طی آن مباحث فنی و پادمانی، موردبحث و تبادل‌نظر قرار گرفت و طرفین ضمن بررسی تمامی مباحث فی‌مابین، ازجمله موضوعات باقیمانده پادمانی، درخصوص روش پیگیری مسائل و ادامه گفت‌وگوها و اجرای تفاهمات حاصله به توافق رسیدند. «اسماعیل بقائی» سخنگوی وزارت امور خارجه محور گفت‌وگوهای کارشناسان و مسئولان ایرانی را فنی و یکی از موضوعات موردبحث در این رایزنی‌ها را مسائل پادمانی عنوان و تأکید کرد که برای ایران مهم است که آژانس به‌دوراز فشارهای سیاسی، وظایف فنی خود را ایفا کند. هم‌زمان با حضور هیئت فنی آژانس در ایران، مدیرکل این نهاد، در کنفرانس خبری مشترک با «ژان نوئل بارو» وزیر خارجه فرانسه درباره حضور بازرسان آژانس در ایران گفت: «بخش زیادی از دید و اشرافی که قبلاً داشتیم، اکنون از دست رفته؛ بنابراین، تأیید اینکه همه‌چیز در وضعیت خوبی قرار دارد، درحال‌حاضر بسیاردشوار است. در لحظه بسیار حساسی قرار داریم و شاید فقط چندهفته فرصت داشته باشیم تا به توافقی عملی و قابل‌اجرا برسیم». گروسی همچنین دراین‌نشست مدعی شد هرگونه توافق میان ایران و آمریکا باید به تأیید آژانس برسد؛ در غیر این صورت یک سند بی‌اعتبار خواهد بود. «سید عباس عراقچی» وزیر امور خارجه درواکنش‌به این اظهارات مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی یادآور شد که «فعلاً آژانس نقشی در مذاکرات ندارد» اما راستی‌آزمایی هسته‌ای هر توافق احتمالی ایران و امریکا با این نهاد خواهد بود. در هر نشست خبری یا اظهارنظر منتشرشده ازسوی مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، رسانه‌های جهان گفته‌های او را درحالی منتشر کرده و مورد تحلیل قرار می‌دهند که تقریباً تکراری و آلوده به نوعی تناقض است. گروسی در ابتدای هر گفته‌ای تأکید می‌کند که تهران سلاح هسته‌ای ندارد و مسیر طی‌شده ازسوی تهران هم منجر به تولید آن نخواهد شد. با پایان این جمله اما مدیرکل باردیگر مدعی کاهش دسترسی آژانس به تأسیسات هسته‌ای و نگرانی‌ها درباره فعالیت‌های ایران می‌شود. تناقضی که ابتدای آن ریشه در واقعیات پرونده هسته‌ای ایران و انتهای آن نتیجه هراس‌افکنی رژیم صهیونیستی است. مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی از زمان آغاز مسئولیت خود و پس از پایان هر دیدار از تهران ادعاهایی را با یک محور اما با ادبیات و بهانه‌های مختلف گفته است که این محور مشترک عدم‌پیشرفت در همکاری ایران و آژانس در حوزه‌های مختلف از تعداد بازرسان تا اجرای پیمان منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای (NPT) است. مجموع این ادعاها وقتی در کنار رفتار مثبت ایران و همکاری گسترده تهران قرار می‌گیرد، بیش‌ازپیش سیاسی‌بودن آن مشخص می‌شود. جمهوری اسلامی ایران درطول سال‌های گذشته و به‌منظور نمایش حسن‌نیت خود اجازه دسترسی به برخی سایت‌های هسته‌ای مهم خود را به آژانس داده و نظارت‌های بی‌سابقه‌ای را پذیرفته است. مقامات ایران و مسئولان سازمان انرژی اتمی بارها تأکید کرده‌اند که تعاملات ایران براساس NPT است اما فشارهای اعمال‌شده بر ایران برای اجرای چیزی فراترازآن ازسوی ایران پذیرفتنی نیست ازآن‌رو که تهران پیش‌ازاین و در دوره اجرای برجام این خواسته‌ها را پذیرفته اما از طرف مقابل جز «بدعهدی»، دستاورد دیگری ندیده است. آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، با هرنوعی از رویکرد به برنامه هسته‌ای ایران طی سال‌های گذشته، امروز در نقطه‌ای قرار دارد که تکرار آن رویکرد پیشین می‌تواند، مسئولیت فنی و حقوقی این نهاد بین‌المللی را در جهان با مخاطراتی روبرو و اعتبار آن‌را به‌عنوان ناظری بی‌طرف زیرسؤال برد. واقعیت آن‌است‌که نحوه ایفای نقش در سریال مذاکراتی ایران و آمریکا، ازسوی کشورها و نهادهای ثالث هم می‌تواند روند این گفت‌وگوها را مثبت و حصول نتیجه را تسریع کند و هم می‌تواند به‌عنوان سدی در مسیر آن ارزیابی شود که آژانس بین‌المللی انرژی اتمی از مهم‌ترین این نهادهاست که به‌واسطه مسئولیت و نقش حساس خود می‌تواند هم زمینه‌ساز توافقی تازه میان ایران و آمریکا شده و هم بسترهای هرگونه توافقی را از بین ببرد. مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی مدعی است که برای دستیابی به توافق با ایران، چندهفته بیشتر فرصت نیست و این ادعا درحالی مطرح است که گروسی دلیل مشخصی درباره چرایی شتاب و بازه زمانی ارائه نمی‌کند. میان ایران و آژانس گفت‌وگوهای پادمانی درجریان است و براساس ادعاهای مطرح‌شده در گزارش‌ها؛ مکان‌های اعلام‌نشده غنی‌سازی، وجود اورانیوم فلزی و تعداد بازرسان از مهم‌ترین چالش‌های میان ایران و آژانس است. چالش‌هایی که ایران ریشه آن‌ها را نه فنی و حقوقی که سیاسی می‌داند. این دو نگاه باید در نقطه تلاقی یافته و به نتیجه‌ای مشخص و شفاف رسیده و به نگرانی‌های هردوطرف پاسخ داده شود. حساس‌بودن مقطع امروز که ازسوی گروسی مورداشاره قرار گرفته، ازطرف جمهوری اسلامی ایران هم موردتأیید و تأکید است اما ضرورت حضور و ایفای نقش دراین‌مقطع حساس موضوعی است که تهران امیدوار است، آژانس یا هر نهاد و کشور دیگری آن درک کند. مذاکرات غیرمستقیم ایران و آمریکا درصورت تداوم و موفقیت، به‌گفته وزیر امور خارجه به یک توافق احتمالی ختم خواهد شد و پس‌ازآن نقش آژانس برای ارزیابی و راستی‌آزمایی آغاز خواهد شد و این دقیقاً زمانی است که تهران به نگاه و رویکردی فنی و نه سیاسی از آژانس بین‌المللی انرژی هسته‌ای نیاز دارد. نگاه بی‌طرفانه و فنی این نهاد به فعالیت‌های هسته‌ای ایران می‌تواند توافق احتمالی را به یک سند اجرایی تبدیل کند. ازسوی‌دیگر اما اگر رویکرد آژانس مانند دوره صدور قطعنامه در نوامبر ۲۰۲۴ (آذر ۱۴۰۳) بر همان شیوه پیشین باشد، فرصت ایفای نقشی سازنده ازسوی این نهاد سلب خواهد شد. گزارش هیئت‌های کارشناسی و فنی آژانس و نیز گزارش جامعی که گروسی باید تا پایان بهار امسال به شورای حکام ارائه خواهد کرد؛ می‌تواند هم آینده مذاکرات غیرمستقیم ایران و آمریکا و هم توافق هسته‌ای برجام را تحت‌تأثیر قرار دهد. ازاین‌رو آژانس بین‌المللی انرژی اتمی باید در مقطعی که به‌اذعان مدیرکل آن حساس است؛ ضروریات را درک و درهمین‌راستا گام بردارد. چندی‌پیش مرکز دیپلماسی عمومی و اطلاع‌رسانی سازمان انرژی اتمی ایران گزارش داد که به‌دنبال تفاهم‌های حاصل‌شده در سفر اخیر «رافائل گروسی»، مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی به تهران و دیدارهای وی با وزیر امور خارجه و رئیس سازمان انرژی اتمی کشور، «ماسیمو آپارو» معاون پادمانی آژانس، در رأس هیئتی وارد تهران شد. آپارو اخیراً با هیئتی از سازمان انرژی اتمی ایران به‌سرپرستی بهروز کمالوندی، معاون امور بین‌الملل، حقوقی و مجلس سازمان، دیدار و گفت‌وگو کرد. دراین‌مذاکرات، موضوع‌های مدنظر دو طرف، به‌ویژه مباحث فنی و پادمانی، موردبحث و تبادل‌نظر قرار گرفت. طرفین ضمن بررسی تمامی مباحث فی‌مابین، ازجمله موضوعات باقیمانده پادمانی، درخصوص روش پیگیری مسائل و ادامه گفت‌وگوها و اجرای تفاهمات حاصله به توافق رسیدند. گروسی به‌تازگی در مصاحبه‌ای با نشریه آمریکایی یواس‌نیوز ادعا کرد گام‌های جبرانی ایران در برجام و غنی‌سازی اورانیوم در سطح کنونی «مایه نگرانی است و من در این‌باره مستقیماً با همتایان ایرانی‌ام گفت‌وگو کرده‌ام». وی افزود: «آنچه اکنون اهمیت دارد و تمرکز ما بر آن است این‌استکه بتوانیم شفاف‌سازی‌هایی را که نیاز داریم درباره آنچه درجریان است، به‌دست آوریم. همچنین، حمایت از مذاکرات جاری میان ایران و آمریکا، از‌نظر فنی و با‌جدیت، بسیار‌مهم است». مدیرکل آژانس در ادامه فضاسازی‌های سیاسی غرب علیه برنامه صلح‌آمیز هسته‌ای کشور گفت: «هرچه زمان می‌گذرد، وضعیت بدتر می‌شود؛ چون حتی اگر کاری از‌نظر دیپلماتیک و سیاسی صورت نگیرد، سانتریفیوژها همچنان می‌چرخند و ذخایر هم بیشتر می‌شوند. بنابراین، باید فوراً به‌این‌موضوع رسیدگی کنیم. می‌دانیم این نگرانی می‌تواند به موضوعی بزرگ‌تر تبدیل شود که باید به‌شدت از آن جلوگیری کنیم».به‌تازگی محمد اسلامی؛ رئیس سازمان انرژی اتمی از تدوین سند راهبردی ۲۰ساله صنعت هسته‌ای با مشارکت نخبگان خبر داد و تأکید کرد: انرژی هسته‌ای نقشی راهبردی در توسعه کشور دارد.ایرنا