یک‌قرن زندگی ایرانیان با آیین‌نامه رانندگی
یک‌قرن از تصویب آیین‌نامه راهنمایی‌ورانندگی در ایران می‌گذرد؛ قانونی که درابتدا مترقی و پیشرو بود؛ اما امروزه با چالش‌های جدی در اجرای آن و ساده‌سازی‌های بی‌مورد، زمینه‌ساز افزایش تخلفات رانندگی و درنتیجه رشد تصادفات و بی‌نظمی در ترافیک را ایجاد کرده است.
رضا غلامی: هم‌زمان با عصر مدرنیته، ایران میزبان مهم‌ترین نماد مدرنیته یعنی اتومبیل شد؛ البته اتومبیل‌های اولیه تفاوت فاحشی با خودروهای امروزی داشت. آمار دقیقی در دست نیست اما براساس منابع عمومی، نخستین اتومبیل در اوایل دهه ۱۳۰۰ شمسی (برخی منابع ۱۲۸۳ شمسی، برابر با ۱۹۰۴ میلادی را ذکر می‌کنند) وارد ایران و پایتخت شد. این اتومبیل متعلق به مظفرالدین‌شاه قاجار بود و توسط یک راننده فرانسوی هدایت می‌شد. تصویب آیین‌نامه رانندگی درواکنش‌به افزایش شمار وسایل‌نقلیه موتوری ازجمله موتورسیکلت صورت گرفت. ورود اتومبیل و دیگر وسایل‌نقلیه، ضمن ارتقای سطح زندگی (به‌ویژه در شهرها)، چالش‌هایی نیز به‌همراه داشت. این وسایل‌نقلیه به عاملی جدید برای بی‌نظمی در اماکن عمومی تبدیل شد. حضور گسترده وسایل‌نقلیه در خیابان‌هایی که عمدتاً برای عابران پیاده، احشام و گاری‌ها طراحی شده بود، بی‌نظمی فراوان ایجاد کرد. تنها ۱۷سال پس از ورود نخستین اتومبیل، شمار آن‌ها در سال ۱۳۰۰ به ۶۰۰ تا ۷۰۰دستگاه رسید. اگرچه این‌تعداد درمقایسه‌با میلیون‌ها وسیله‌نقلیه امروزی ناچیز است اما در خیابان‌های محدود آن‌زمان، آشفتگی قابل‌توجهی ایجاد می‌کرد. اهمیت وضع قانونی رسمی در حوزه ترافیک زمانی بیش‌ازپیش احساس شد که وسایل‌نقلیه به یکی از عوامل اصلی مرگ‌ومیر و آسیب به شهروندان تبدیل شدند. اتومبیل‌ها، موتورسیکلت‌ها و کامیون‌ها به‌تدریج جای بیماری‌هایی مانند وبا و طاعون را در صدر جدول مرگ‌ومیر غیرطبیعی گرفتند؛ بنابراین، وضع قوانینی برای نظم‌بخشی به تردد وسایل‌نقلیه موتوری ضروری به‌نظر می‌رسید. در ابتدای ورود خودروها به ایران، هیچ قانون رانندگی وجود نداشت. در ۱۲۹۱، «وستد» رئیس نظمیه (پلیس) تهران، اولین آیین‌نامه ابتدایی رانندگی را تدوین کرد؛ که بیشتر برای نظم‌بخشی به تردد تعداد اندک خودروهای آن‌زمان بود. اولین نظام‌نامه رسمی اتومبیل (که امروزه با نام آیین‌نامه راهنمایی‌ورانندگی شناخته می‌شود) در اردیبهشت ۱۳۰۴ (۱۹۲۵) توسط هیئت‌وزیران تصویب و در سراسر کشور اجرا شد. 100سال از تصویب این قانون می‌گذرد. برخی منابع غیررسمی، وضع قوانین تردد در تهران (به‌عنوان نخستین شهر استفاده از وسایل‌نقلیه) را به اواخر قرن سیزدهم و اوایل ورود اتومبیل نسبت می‌دهند. این قوانین درابتدا، مختص تهران بودند و در دیگر نقاط کشور اجرا نمی‌شدند. در دهه اول قرن چهاردهم، شمار وسایل‌نقلیه موتوری (خصوصی، دولتی و نظامی) به 5000دستگاه رسید. با ورود نمایندگی‌های خودروسازان به ایران، واردات افزایش یافت، قیمت‌ها کاهش پیدا کرد و شمار خودروها در خیابان‌ها بیشتر شد. در همین‌زمان، سیر تحولی آیین‌نامه رانندگی نیز آغاز شد. در سال ۱۳۱۸ (۱۹۳۹)، نخستین آیین‌نامه کامل قوانین راهنمایی‌ورانندگی به‌تصویب دادگستری (عدلیه) رسید. این آیین‌نامه در ۱۳ فصل و ۱۰۲ ماده تدوین و «مادر قوانین راهنمایی‌ورانندگی» نامیده شد. پس‌ازانقلاب با توسعه شهرنشینی و افزایش چشمگیر استفاده از خودرو و دیگر وسایل‌نقلیه همچنین تغییرات در قوانین ترافیکی کشورهای توسعه‌یافته، آیین‌نامه راهنمایی‌ورانندگی نیز تغییرات اساسی پیدا کرد و قواعد و قوانین جدیدی به آن اضافه شد. این تغییرات شامل به‌روزرسانی قوانین، توسعه زیرساخت‌های جاده‌ای، گسترش حقوق شهروندی، حقوق حیوانات، مسئولیت اجتماعی، رعایت استاندارد جهانی در حوزه ترافیک و مهم‌ترازهمه، حفظ جان مردم بود. آخرین به‌روزرسانی آیین‌نامه راهنمایی‌ورانندگی مربوط به تیر ۱۳۸۴ است. این آیین‌نامه در ۵۲ صفحه و ۲۲۳ ماده تدوین شد و تاکنون بی‌تغییر باقی مانده اما برخلاف قانون اصلی، آیین‌نامه ویژه متقاضیان گواهینامه، در دودهه‌اخیر تغییرات گسترده‌ای داشته. دراین‌دوره، شاهد ساده‌سازی کتاب آیین‌نامه ویژه متقاضیان گواهینامه بودیم؛ به‌طوری‌که امروزه این کتاب به ساده‌ترین شکل ممکن با کمترین سؤال، سطحی‌ترین مباحث و برای دریافت گواهینامه در کمترین‌زمان ممکن، تدوین و ارائه می‌شود. حتی در دوره‌ای، پلیس قصد حذف آزمون آیین‌نامه را داشت. حتی در برهه‌ای پلیس تصمیم بر حذف آیین‌نامه رانندگی در آزمون‌های گواهینامه داشت. محمد رویانیان؛ رئیس‌پلیس وقت راهنمایی‌ورانندگی نیروی انتظامی در آبان سال ۱۳۸۷ در نشست ماهانه یونیسف اعلام کرد که «آزمون آیین‌نامه رانندگی حذف می‌شود». وی علت این تصمیم را «ورود درس ترافیک به نظام آموزشی کشور» عنوان کرد و گفت: «درصددیم با ورود درس ترافیک به نظام آموزشی، آموزش‌های ترافیکی را تا مقطع دیپلم ادامه دهیم تا پس از اخذ مدرک دیپلم، دیگر لازم نباشد فرد برای دریافت گواهینامه در آزمون شرکت کند». البته این ایده هیچ‌گاه تحقق پیدا نکرد و در حد یک نظریه باقی ماند، اما موضوع ساده‌سازی کتاب آیین‌نامه همچنان طی این‌سال‌ها به دستورکار رؤسای پلیس راهور و به گزینه اول روی میز آنان تبدیل شد درحالی‌که هیچ دلیل موجهی برای این ساده‌سازی وجود نداشت. سردار سید کمال هادیان‌فر؛ رئیس‌پلیس اسبق راهور فراجا نیز در آبان ۱۴۰۲ بر ساده‌سازی و تسریع در دریافت گواهینامه تأکید کرد و بااشاره‌به کتابچه جدید آیین‌نامه گفت: این کتابچه ساده‌سازی و مطالب اضافه از آن حذف شده و با یک‌سوم قیمت دراختیار مردم قرار خواهد گرفت. ساده‌سازی آیین‌نامه دریافت گواهینامه رانندگی طی دودهه‌اخیر درحالی به اولویت متولیان امر تبدیل شد که همچنان تخلفات رانندگی در کشور و مرگ‌ومیر ناشی از تصادفات در بالاترین میزان قرار دارد و تقریباً صدای هر مسئولی در جمهوری اسلامی را درآورده. حتی در برخی حوزه‌ها مانند گواهینامه موتورسیکلت ما شاهد دریافت یک‌روزه هستیم که این‌امر در برخی کشورها هفته‌ها طول می‌کشد. رئیس مرکز اطلاعات و کنترل ترافیک راهور می‌گوید: بیش از ۸۵درصد علت تصادفات مربوط به عوامل انسانی (راننده) است و ۱۵درصد باقی‌مانده به عواملی همچون خودرو و جاده مربوط می‌شود. سردار سید تیمور حسینی رئیس‌پلیس راهور فراجا در گزارش نوروزی امسال اعلام کرد: در نوروز ۱۴۰۴ «درمجموع ۱۷میلیون و ۷۹۲هزار و ۲۵۸ تخلف رانندگی در جاده‌های کشور ثبت شده که درمقایسه‌با آمار مدت‌زمان مشابه سال نوروز ۱۴۰۳، ۴۸درصد معادل پنج‌میلیون و ۸۳۸هزار و ۱۶۲مورد افزایش یافته است». علاوه‌براین، فقط در نوروز ۱۴۰۴، ۶۰۰میلیون تردد در جاده‌های کشور انجام گرفت و ۱۵میلیون تخلف حادثه‌ساز ثبت و بیش از 6000جلد گواهینامه رانندگان حادثه‌ساز ضبط شد. به‌عبارتی پلیس برای هر ۴۰ تردد یک‌مورد جریمه حادثه‌ساز ثبت کرد که باید به این آمار تخلفاتی که از دید پلیس پنهان می‌ماند را نیز اضافه کرد. باید نتیجه گرفت روند افزایش شمار تخلفات رانندگی در سایه تلاش مسئولان برای ساده‌سازی دریافت مجوز رانندگی (گواهینامه) کاملاً همپوشانی داشته و ادامه این‌مسیر اشتباه می‌تواند بحران حوادث ترافیکی را عمیق‌تر کند. بحرانی که درحال‌حاضر سالانه حدود یک‌میلیون میلیاردتومان خسارت جانی و مالی به کشور وارد می‌کند. پس‌ازسال‌ها مسیر اشتباه، حال پلیس معتقد است که باید در موضوع آیین‌نامه رانندگی چه در حوزه شماره‌گذاری، اجرای قانون و دریافت گواهینامه سختگیری کرد و برای رسیدن به وضعیت ایدئال به اجرای دقیق قانون بازگشت. رئیس‌پلیس راهور فراجا اخیراً در مصاحبه‌ای با خبرگزاری ایرنا اعلام کرد: «پلیس با هرگونه روان‌سازی و آسان‌سازی دریافت گواهینامه رانندگی وسایل‌نقلیه مخالف است زیرا نباید در حوزه‌هایی که با جان مردم سروکار دارد، تسهیلگری شود». سردار سید تیمور حسینی نتیجه آسان‌سازی آیین‌نامه دریافت گواهینامه رانندگی را منفی دانست و افزود: باوجوداینکه تسهیل در دریافت خدمات عمومی حقوق اولیه مردم است اما در حوزه صدور گواهینامه رانندگی که با امنیت و جان مردم ارتباط دارد مجاز به آسان‌سازی نیستیم. شاید این‌گام اول برای نظم‌بخشی به رفتار ترافیکی و پیشگیری از حوادث ترافیکی باشد که علاوه‌بر هزینه سنگین جانی و مالی همچنین روانی به جامعه، زندگی شهروندان را نیز غیرقابل‌تحمل کرده است. دبیر همایش یک‌صدسالگی آیین‌نامه راهنمایی‌ورانندگی، آیین‌نامه رانندگی را یکی از مترقی‌ترین قوانین ایران خواند و تأکید کرد این قانون در زمانی تصویب شد که بسیاری از کشورهای منطقه حتی قانون اساسی نداشتند. علیرضا اسماعیلی افزود: آیین‌نامه رانندگی را «قانون اساسی حوزه ترافیک» نامید اما امروز در حوزه اثرگذاری از برخی کشورهای دیگر عقب‌تر هستیم. وی بااشاره‌به کاهش اثر بازدارندگی قانون، بر اهمیت اجرای صحیح قانون تأکید کرد و گفت: هم در اجرا و هم در آیین‌نامه با کمبود ابزارهای بازدارنده مواجه هستیم.
اسماعیلی بابیان‌اینکه قانون راهنمایی‌ورانندگی ظرفیت به‌روزرسانی دارد، پیشنهاد کرد که همانند کشورهای توسعه‌یافته، رفتارهای بد ترافیکی را به دیگر حوزه‌های خدمات اجتماعی مرتبط کنیم. ایرنا