کشاورزی هوشمند اقلیم؛ راهکار نجات کشاورزی
هما همت‌خواه: بحران تغییر اقلیم امروز نه‌تنها بخش کشاورزی و منابع‌طبیعی؛ بلکه «امنیت غذایی» کشور را نشانه گرفته و «عدم‌مدیریت تغییر اقلیم و منابع آبی» می‌تواند کاهش تولیدات کشاورزی را در آینده نه‌چندان‌دور منجر شود. در ۵۰سال‌گذشته تغییر اقلیم یا تغییر ذائقه زمین مشکلاتی؛ ازجمله افزایش دمای کره زمین ناشی از افزایش گازهای گلخانه‌ای، کاهش بارش‌ها، خشک‌سالی‌های پی‌درپی، سیلاب‌های ناگهانی، مشکلات اکوسیستم گیاهی و جانوری، کاهش منابع آبی، تبخیر، فرسایش خاکی، بادی و آبی، کانون‌های بحران، گردوخاک، گردوغبار، فرونشست زمین، افزایش آفات و بیماری و تغییرکاربری اراضی کشاورزی را در‌پی داشت؛ به‌طوری‌که بیابانی‌شدن سرعت گرفته است. باوجوداینکه بخشی از تغییرات اقلیمی ناشی از حوادث طبیعی است اما طی دودهه‌اخیر فعالیت‌های انسانی تأثیر فزاینده‌ای براین‌موضوع داشته. تغییر اقلیم پدیده‌ای که در کل جهان رخ داده و به‌معنای وقوع تغییرات معنادار متغیرهای هواشناسی در بازه‌های طولانی و دگرگونی الگوهای آب‌و‌هوایی است که اغلب کشورهای دنیا به‌ویژه کشورهای حوزه خاورمیانه با آسیب‌های جدی روبرو هستند. ناگفته نماند که پدیده تغییر اقلیم در برخی مناطق دنیا همچون شمال کانادا و روسیه حتی به نفعشان بوده زیرا با آب‌شدن یخ‌ها زمین‌های کشاورزی آنان توسعه یافته. باتوجه‌به افزایش سرعت بیابانی‌شدن اراضی کشور، نگرانی‌هایی درخصوص پایان منابع آبی زیرزمینی و کاهش تولیدات کشاورزی در آینده نه‌چندان‌دور ایجاد شده که این نگرانی‌ها و راهکارهای مربوط به تغییرات اقلیم یکی از بزرگ‌ترین چالش‌هایی است که جهان امروز و ایران با آن روبرو است. ایران با وجود تنوع اقلیمی به‌دلیل حضور در منطقه خشک و نیمه‌خشک جهان از این قاعده مستثنا نیست و اثرات این تغییرات به‌خصوص بر بخش کشاورزی که یکی از ارکان اساسی اقتصاد کشور به‌شمار می‌آید، قابل‌توجه است. طبق آخرین گزارش مرکز آمار ایران در ۱۴۰۳ سطح اراضی کشاورزی به ۱۵.۴۳میلیون‌هکتار رسیده که ۴۷درصد آن اراضی دیم و ۳۳درصد اراضی آبی است درحالی‌که طی سال‌های گذشته ۱۸میلیون‌هکتار از اراضی کشور را به‌خود اختصاص می‌داد. بیش از ۴.۵میلیون بهره‌بردار در اراضی کشاورزی فعالیت دارند که ۸۹درصد کشاورزی کشور در مناطق روستایی و ۱۱درصد مربوط به مناطق شهری است و سهم بخش کشاورزی از تولید ناخالص داخلی کشور حدود ۸.۳درصد و ۲۷درصد نیروی کار کشور را به‌خود اختصاص داده است. حال باوجوداینکه ایران یکی از تولیدکنندگان محصولات کشاورزی و موادغذایی است و در برخی تولیدات رتبه جهانی را به‌خود اختصاص داده است اما طی یک‌سال‌گذشته با میانگین افزایش دمای ۱.۵درجهد و کاهش حدود ۴۵درصدی بارندگی‌ها به‌ویژه در استان‌های مرکزی و جنوبی کشور روبرو است که همین‌امر باعث شده ایران به یکی از آسیب‌پذیرترین کشورها در برابر تغییرات اقلیمی تبدیل شود. افزایش مساحت اراضی بیابانی و مشکل ریزگردها، استمرار خشک‌سالی‌ها در دهه‌های اخیر، تبخیر سه‌برابری منابع آبی، فرسایش سه‌برابری خاک نسبت به میانگین جهانی و تغییرکاربری اراضی کشاورزی، وجود ۴۵۰هزارحلقه چاه غیرمجاز و ۱۴میلیون‌هکتار سطوح بحرانی در ۲۲ استان از معضلاتی است که طی دهه‌های اخیر آب و البته خاک ما را تهدید می‌کند. باتوجه‌به پیش‌بینی کاهش ۵۰درصدی منابع آبی در برخی مناطق کشور تا سال ۱۴۱۰ به‌طورقطع مدیریت منابع آبی، به‌کارگیری و نصب سامانه‌های نوین آبیاری، نصب سامانه‌های پایش رطوبت خاک و استفاده از پهپادها برای کاهش مصرف آب اثرگذار خواهد بود و می‌تواند کاهش ۳۵درصدی مصرف آب در بخش کشاورزی را منجر شود. پیش‌ازاین یکی از مسئولان سازمان منابع‌طبیعی کشور به‌دلیل تغییرات اقلیمی گفته بود که سالانه یک‌میلیون‌هکتار به اراضی بیابانی کشور اضافه می‌شود بنابراین ایران نیازمند اجرای عملیات آبخیزداری در ۹۰میلیون‌هکتار عرصه طبیعی است که بخشی از عدم‌اجرای این فرایند به محدودیت اعتبارات بازمی‌گردد. پیامدهای مستقیم تغییر الگوی بارش‌ها، تداوم خشک‌سالی‌ها، مدیریت نامناسب منابع آبی منجر به فرسایش ۱۶تن خاک در هکتار در دشت‌ها، ۳۰تن فرسایش در مناطق شیب‌دار سالانه و خشک‌شدن ۱.۲میلیون‌هکتار از تالاب‌های ایران، کاهش ۱۴درصدی پوشش جنگلی و اراضی کشاورزی شده که رقم قابل‌توجهی است. در کنار چالش‌های مذکور در دهه‌های اخیر و ریسک بالا در کشاورزی، رشد ۱۶.۸درصدی محصولات باغی در‌پی توسعه کشت گلخانه‌ای، افزایش ۲۲درصدی پرورش ماهی در‌پی توسعه آبزی‌پروری، رشد ۶.۵درصدی محصولات زراعی در‌پی کشت بذور مقاوم و در منابع‌طبیعی کاشت گیاهان بومی و گیاهان دارویی را می‌توان نام برد. همچنین ایران ظرفیت تبدیل کشاورزی به موتور محرکه اقتصاد غیرنفتی را دارد که اجرای طرح‌های جامع مانند هاب علمی تغییر اقلیم، مدیریت منابع آبی، به‌کارگیری فناوری‌های نوین و هوشمند، ایجاد سامانه‌های جدید آبیاری و تکنولوژی‌های نوین، کشت محصولات مقاوم به خشکی، اصلاح الگوی کشت، عزم ملی و همکاری‌های بین‌المللی با سازمان‌هایی نظیر فائو را دارد که می‌تواند تاب‌آوری این‌بخش را افزایش دهد. در ایران اراضی کشاورزی به کلاس‌های مختلف ازجمله اراضی کلاس یک و دو به‌عنوان بالاترین پتانسیل تولیدی شناخته می‌شوند که طبق گفته مسئولان امر اراضی کلاس یک حدود یک‌میلیون و ۲۰۰هزارهکتار که مربوط به استان‌های شمالی و دشت قزوین و اراضی کلاس دو حدود دومیلیون و ۳۰۰هزارهکتار می‌شود که طبق تبصره دو ماده ۹ قانون جهش مسکن، تغییرکاربری این اراضی ممنوع است. درواقع تخریب سرزمین و رشد فزاینده تغییرکاربری اراضی کشاورزی منجر به ازدست‌رفتن اراضی کشاورزی به‌ویژه اراضی مرغوب و درجه‌یک استان‌های شمالی کشور شده که این‌امر می‌تواند خطری جدی برای کاهش اراضی کشاورزی باشد. ایرنا