لزوم برنامه‌ریزی برای امنیت آب؛ ضرورتی که می‌کوشیم نادیده‌اش بگیریم!

اکثر جمعیت جهان، در کشورهایی زندگی می‌کنند که با مسائل مهم «امنیت آب» مواجه‌اند. پرداختن به مسائلی مانند «کاهش دسترسی به آب شیرین»، «تقاضای جمعیت درحال‌رشد»، «زیرساخت ناکافی» یا «مدیریت ناقص آب» می‌تواند بر میزان «دسترسی آسان» جمعیت یک کشور به آب، تأثیر بگذارد. ترکیبی از عوامل متعدد، به‌سرعت مشکلات مربوط به امنیت آب را به یک «واقعیت زنده» تبدیل می‌کند. گزارش اخیر «امنیت جهانی آب» توسط «دانشگاه ملل متحد» (UNU)، امنیت آب کشورهای مختلف در سراسر جهان را ارزیابی کرده است. این مطالعه، با بررسی 10 مؤلفه اساسی مختلف؛ از کیفیت و بهداشت آب گرفته تا دردسترس‌بودن، ثبات منابع و خطرات مرتبط با آب‌وهوا، «امنیت آب» را در کشورها ارزیابی می‌کند. به هر مؤلفه، امتیازی از 10 داده می‌شود که امتیاز امنیت آبِ کل کشور، از مجموع آن محاسبه می‌شود. سطوح امنیت آب براساس نمرات کلی، چنین رده‌بندی شده است:
75 و بالاتر به‌عنوان «ایمن»
65-74 به‌عنوان «متوسط»
41-64 به‌عنوان «ناامن»
40 و پایین‌تر به‌عنوان «به‌شدت ناامن» درنظر گرفته می‌شود
امنیت آب، همچنان یک نگرانی در سراسر جهان است؛ اما به‌ویژه در مناطقی مانند خاورمیانه و آفریقا که 13 کشور از 23 کشور در آن‌ها، در رده بحرانی «ناامن» قرار دارند، بسیار وخیم است. درمجموع، 113 کشور؛ ازجمله دو کشور پرجمعیت جهان (هند و چین)، ازنظر آب «ناامن» هستند. 24 کشور دیگر «به‌شدت ناامن» درنظر گرفته شده که بزرگ‌ترینشان ازنظر جمعیت، «پاکستان» و «اتیوپی» است. جوامعی که با مسائل امنیتی آب مواجه‌اند، 72‌درصدِ جمعیت جهان را تشکیل می‌دهند و هشت‌درصد دیگر از جمعیت جهان نیز با «ناامنی بحرانی آب» مواجه هستند؛ که این شامل 4.3‌میلیاردنفر فقط در منطقه آسیا و اقیانوسیه و 1.3‌میلیاردنفر دیگر در تمام آفریقاست. بسیاری از این‌کشورها با مسائلی؛ ازجمله رشد سریع جمعیت و شرایط خشک‌سالی زود‌تر‌از‌آنکه بتوانند زیرساخت‌های لازم برای مقابله با آن‌ها را ایجاد کنند، دست‌وپنجه نرم می‌کنند. تنها 12‌درصدِ جمعیت جهان در کشورهای دارای امنیت آب زندگی می‌کنند؛ ازجمله تقریباً همه کشورهای غربی؛ «نروژ» با امتیاز کلی 90‌ نیز در صدر این رتبه‌بندی قرار دارد. هشت‌درصد دیگر از جمعیت جهان نیز در کشورهای «نسبتاً امن» مانند «برزیل» و «روسیه» زندگی می‌کنند. بااین‌حال، دسترسی به آب در‌این‌کشورهای امن‌تر نیز کامل نیست؛ ‌مثلاً ایالت‌های «ایالات‌متحده» که برای آبیاری و آب آشامیدنی، به رودخانه «کلرادو» متکی‌اند، با شرایط خشک‌سالیِ مداوم و محدودیت مصرف، مواجه بوده و بحران بیشتری در افقِ آن‌ها وجود دارد. ازآنجا‌که کشورهای سراسر جهان، با چالش‌های فزاینده مرتبط با آب مواجه‌اند، دولت‌ها و آژانس‌های جهانی باید برای تقویت «شیوه‌های مدیریت آب پایدار» همکاری می‌کنند. درواقع، آب سالم و بهداشت برای همه، یکی از اهداف «توسعه پایدار سازمان ملل متحد» (SDGs) است. بسیاری از مناطق، قبلاً اجرای این‌شیوه‌ها را آغاز کرده‌اند؛ مثلاً شهرهای «کالیفرنیا» بازیافت فاضلاب و جذب آب طوفان را برای مقابله با کمبود آب آغاز کرده‌اند. مناطق وابسته به کشاورزی نیز درپیِ «کشاورزی هوشمند» برای کاهش زهکشی منابع محدود آب شیرین هستند. چنین طرح‌هایی، برای بهبود منظومه‌های آبیاری، تقویت زیرساخت‌های آب و حفظ ذخایر آب شیرینِ درحال‌کاهش، ممکن است به خارج‌کردن جوامع از «ناامنی آبی» و به حفظ این منبع ارزشمند برای نسل‌های آینده، کمک کند. در‌حالی‌که مدت زیادی تا رسیدن به اهداف توسعه پایدار باقی نمانده است، جهان به‌ویژه در‌مورد اهداف آبیِ خود، بسیار عقب مانده. ما باید گام‌هایی سریع و قابل‌توجه به‌سوی جهانی امن از‌نظر تأمین آب برداریم؛ اما ‌عملاً به‌چه‌معناست؟ امنیت آب، بسیار‌فراتر از این‌است‌که ما منابع فیزیکی خیلی‌زیاد یا کم داشته باشیم. این‌موضوع، قلب همه جنبه‌های توسعه و رفاه ما به‌عنوان ساکنین یک سیاره قابل‌سکونت را هدف می‌گیرد. ما به آبِ کافی، با کیفیت مناسب برای حفظ سلامت، حفظ معیشت، رشد اقتصاد و حفاظت از اکوسیستمِ خود نیاز داریم. امنیت آب، جنبه‌هایی متنوع را پوشش می‌دهد؛ از بلایای مرتبط با آب و بیماری‌های ناشی از آب تا درگیری بر سر منابع مشترک، چالش‌های حاکمیتی، تنوع زیستی و کیفیت آب‌های زیرزمینی. با وجود تعهدات جهانی؛ پیشرفت در‌زمینه امنیت آب برای همه، بسیار‌کُند است. انتظار می‌رود تا سال 2030، تقاضای جهانی آب شیرین تا 40‌درصد، از عرضه بیشتر شود و تخمین زده‌اند که 1.6‌میلیارد‌نفر از «آب آشامیدنی مدیریت‌شده ایمن» برخوردار نباشند! اینک، از هر چهار شهر در جهان، یک شهر با «ناامنی آبی» مواجه است. رشد جمعیت، به‌این‌معناست‌که برای تولید غذا و انرژی و اداره شهرها، به آب بیشتری نیاز است؛ و «آلودگی آب»، منابع موجود را تهدید می‌کند: طبق تخمین‌ها؛ 80‌درصد از «فاضلاب بدون تصفیه» از‌سوی صنعت و شهرداری‌ها تخلیه می‌شود که به‌طور بالقوه باعث آلودگی آب و سایر منابع‌طبیعی می‌شود. آب، ارتباط تنگاتنگی با چالش‌های متعدد دارد؛ اما شاید هیچ‌کدامشان به‌اندازه «تغییرات آب‌و‌هوایی» فشار‌آور نباشد. بحران آب‌و‌هوا به‌شدت «چرخه آبی» را که مردم و کره زمین به آن وابسته‌اند، مختل می‌کند. آب در مرکز این بحران قرار دارد: از هر 10 رویداد اقلیمی، نُه‌مورد مربوط به آب است. شدت خشک‌سالی و بروز سیل ادامه دارد، آب‌های زیرزمینی در‌حال‌خشک‌شدن بوده، شهرها و مزارع با کمبود آب مواجه‌اند و یخچال‌های طبیعی نیز با سرعتی سریع در‌حال‌ذوب‌شدن هستند. تأمین نیازهای مالی جهانی برای آب نیز یک چالش بزرگ است. برآورد شده زیرساخت‌های آب تا سال 2030، به 6.7‌تریلیون‌دلار و تا سال 2050، به 22.6‌تریلیون‌دلار نیاز داشته باشد و البته در کنار رویکردهای نوآورانه‌تر برای به‌حداکثر‌رسانیِ تأثیر وجوه، به تأمین مالی بیشتری نیز نیاز است. یکی از ویژگی‌های ضروری امنیت آب، شناخت ارتباطات عمیق بین سیستم‌های فیزیکی (هیدروولوژیکی) و اجتماعی در اطراف منابع آب است؛ به‌عبارتی، فعالیت‌های انسانی؛ هم شکل می‌دهند و هم توسط سیستم‌های آبی شکل می‌گیرند. پرداختن به این ابعاد فیزیکی و انسانی در‌کنار‌هم، برای پیشرفت در امنیت آب، حیاتی‌ست زیرا مقادیر ایمن آبِ با‌کیفیت باید موجود بوده و به‌میزان قابل‌اعتمادی برای همه قابل دسترسی باشد. دسترسی مستلزم تهیه، تخصیص، مدیریت و قیمت‌گذاری مؤثر منابع آب است؛ که همگی به‌شدت تحت‌تأثیر ارزش‌های اجتماعی و سیاسی هستند. حفظ و بهبود امنیت آب، مجموعه‌ای از چالش‌های عمده و فرابخشی را نشان می‌دهد. این‌موضوع در «کنفرانس آب سازمان ملل» در 2023 به‌رسمیت شناخته  و درآن‌اجلاس تأکید شد: «بیش از 90درصدِ فشار بلایای طبیعی، مربوط به آب است و تغییرات آب‌و‌هوایی از‌طریق آب به‌شدت ضربه می‌زند». تغییرات اقلیمی به‌عنوان ترکیبی پیچیده از روندهای شروع آهسته مانند گرم‌شدن هوا، تغییر در تغییرپذیری یا نوسان در شرایط (که طیِ آن‌ها، مکان‌ها به‌طور‌متوسط مرطوب‌تر یا خشک‌تر می‌شوند) و تغییرات در فراوانی و شدت رویدادهای شدید رخ می‌دهد. بسیاری از مهم‌ترین آثارِ زیست‌محیطی و اجتماعی، احتمالاً از‌طریق تأثیرات بر چرخه هیدرولوژیکی (آب) و به‌نوبه‌خود، بر امنیت آب آشکار می‌شوند. تغییر در زمان، مقدار، شدت و وضعیت بارندگی (برف یا باران) و در تقاضای تبخیر جوی (از‌دست‌دادن بالقوه آب از زمین، ناشی از عوامل جوی)، در‌دسترس‌بودن منابع آب سطحی و زیرزمینی را تغییر خواهد داد. ویژگی‌های سطح زمین؛ از‌جمله کاربری و پوشش (که شاید در‌پاسخ‌به دماهای بالاتر و فعالیت‌های انسانی تغییر کند)، بر تغییر چرخه آب تأثیر می‌گذارد. اثرات انقباض یخبندان و پوشش برف در محیط‌های کوهستانی، منعکس‌کننده تعاملات پیچیده بین سیستم‌های منابع آب و حجم ذوبِ یخبندان است. جدای از همه عوامل، انسان‌ها نیز با شکل مصرفشان اثرگذارند؛ سهم من و شما در جلوگیری از شدت و سرعتِ ناامنیِ آبی جهان، چقدر است؟!