چرا به واقعیت «کمبود آب» بی‌توجهیم؟
داخلی‌سازی خشک‌سالی با صادرات آب مجازی!
رد‌پای «آب مجازی» در تولید بسیاری از کالاهایی که استفاده می‌کنیم، فراتر از تصور است. این‌شکل از آب به دو شکل مورداستفاده قرار می‌گیرد: نخست؛ آبی که مستقیم یعنی عین آب برای مصارف کشاورزی، دام‌پروری، صنعت، شرب، پخت‌وپز، استحمام، شست‌وشوی وسایل زندگی نظیرِ اتومبیل، فرش و لباس موردبهره‌برداری قرار می‌گیرد. دوم؛ استفاده از آب به‌صورت غیرمستقیم. به‌طورمثال: آب موردنیاز برای تولید یک‌کیلوگرم گوشت گاو ۱۵۰۰۰لیتر است یا برای تولید یک‌جفت کفش با چرم گاو ۸۰۰۰لیتر آب مصرف می‌شود. همچنین آب موردنیاز برای یک‌کیلوگرم گوشت مرغ ۳۰۰۰لیتر و برای یک‌کیلوگرم گندم ۱۳۰۰لیتر است یا مثلاً برای یک‌عدد متوسط تخم‌مرغ ۱۳۵لیتر و برای یک‌عدد سیب متوسط ۷۰لیتر آب مصرف می‌شود. این‌درحالی‌ست‌که به‌گفته «علی سید‌زاده» (مدیرکل دفتر مدیریت مصرف آب، خدمات مشترکان و کاهش هدررفت شرکت مهندسی آب‌وفاضلاب کشور) سرانه مصرف آب ۲۳۳لیتر به‌ازای هرنفر در شبانه‌روز، سرانه مصرف خانگی ۱۹۱لیتر به‌ازای هرنفر در شبانه‌روز و سرانه مصرف هر واحد خانگی ۴۷۸لیتر به‌ازای هر واحد (در ایران) است. «آب مجازی» به مقدار آبی گفته می‌شود که طی فرآیند تولید یک کالا (خدمت) یا یک فرآورده کشاورزی، مصرف می‌شود تا به مرحله تکامل برسد و مقدار آن، معادل جمع کل آب مصرفی در مراحل مختلف زنجیره تولید؛ از لحظه آغاز تا پایان است. باتوجه‌به بحران شدید کمبود آب در سطح جهان؛ به‌ویژه در سال‌های اخیر، مفهوم «آب مجازی» در بسیاری از کشورها برای برنامه‌ریزی و سیاست‌گذاری‌های کلان اقتصادی و کشاورزی از اهمیت بسیار برخوردار است و چون امکان تجارت آب به‌لحاظ حجم و قیمت آن نیست، کشورهای کم‌آب و پرجمعیت جهان، سرانجام مجبور شده‌اند در بحث صادرات و واردات کالاها بادرنظرگرفتن میزان آب مجازی مصرفی آن‌ها، تمهیدات مناسبی به‌کار گیرند و خود را از تولید محصولات آب‌دوست که منجر به فشار بر منابع آبی کشور می‌شود، آزاد و رها سازند.
«آب پنهان»، «آب مجازی» یا «آب نهفته» مفهومی‌ست که توسط «پرفسور تونی آلن» در سال ۱۹۹۳ معرفی شد؛ و به مجموع حجم آبی که در مراحل مختلف تهیه، تولید و ارائه یک محصول (غذا، کالا، انرژی یا خدمات) مستقیم یا غیرمستقیم استفاده می‌شود، می‌گویند؛ مثلاً برای تولید یک‌کیلو مرغ، آب برای «خوراک مرغ»، برای «رشد دانه‌ای که مرغ آن‌را می‌خورد»، برای «ابزارآلات ذبح مرغ» و ... مصرف می‌شود. صفت «مجازی» (پنهان یا نهفته) دراین‌تعریف یعنی: بخش عمده آب مصرف‌شده طی فرایند تولید، در محصول نهایی «وجود فیزیکی» ندارد و درحقیقت، بخش بسیار ناچیزی از آب مصرفی درپایان به‌عنوان آب واقعی در بافت محصول باقی خواهد ماند. نکته مهم اینکه: صفت مجازی به‌معنای غیرواقعی نیست؛ بلکه حجم راستین آبی‌ست که پیش‌تر مصرف شده است.
ایران؛ رتبه نخست صادرکننده آب مجازی در خاورمیانه
نتایج یک پژوهش درمورد وضعیت منابع و مصرف آب کشاورزی در ایران نشان می‌دهد: ایران بالاترین صادرکننده «آب مجازی» در خاورمیانه است. علاوه‌براین؛ منابع آب قابل‌دسترس در بخش کشاورزی در کشور تا سال ۱۴۲۵ فقط برای تأمین نیازهای ۵۵میلیون‌نفر کافی‌ست؛ مگراینکه بهره‌وری آب در حوزه کشاورزی و الگوی مصرف متحول شود. کشور ایران با میانگین بارش سالانه (۲۵۴میلی‌متر) بلندمدت (و ۲۱۰میلی‌متر) در یکی از کم‌آب‌ترین منطقه‌های دنیا قرار گرفته است. این‌عوامل موجب شده تولید بخش بزرگی از فرآورده‌های کشاورزی در ایران وابسته به آب‌های سطحی و زیرزمینی باشد. «جواد بذرافشان» و همکاران برمبنای آمار و مستندهای گردآوری‌شده از مراجع معتبر، وضعیت کنونی منابع و مصرف آب در کشور را در گزارشی باعنوان «بررسی اسنادی وضعیت منابع و مصرف آب کشاورزی در ایران: واکاوی وضعیت موجود، آسیب‌شناسی و راه‌های برون‌رفت از چالش‌ها»، در مجله «پژوهش‌های راهبردی در علوم کشاورزی و منابع‌طبیعی» (جلد ۶ شماره ۱) منتشر کرد. دراین‌گزارش، کفایت منابع آب کشاورزی در شرایط کنونی و آینده، جایگاه کشور ازنظر منابع و مصرف آب در دنیا، آسیب‌شناسی و راه‌های برون‌رفت از وضع موجود بررسی شده است. مطلب پیش‌رو، بخشی از اطلاعات مهمی‌ست که دراین‌بررسی علمی مطرح شده است.
در هر ناحیه جغرافیایی، مجموعه عوامل اقلیمی شامل بارندگی، دما، رطوبت هوا، تابش دریافتی از خورشید و باد که از عامل‌هایی مانند عرض جغرافیایی، توپوگرافی، فاصله از دریا و جریان‌های جوی تأثیر می‌پذیرند، سبب تشکیل اقلیم‌های گوناگون می‌شوند. موفقیت در تولید فرآورده‌های کشاورزی در مناطق جغرافیایی مختلف تا اندازه بسیارزیادی بستگی به شناخت کافی از پتانسیل‌های اقلیمی آن‌مناطق دارد. در تعیین پتانسیل اقلیمی نواحی تولید کشاورزی هم توجه به شرایط میانگین وضع هوا (شناخت اقلیم) و خطرهای اقلیمی ضروری‌ست. طبق پژوهش‌های مرتبط با شناخت اقلیم ایران در طرح جامع آب کشور که بااستفاده‌از آمار ۱۱۰۰ ایستگاه باران‌سنجی و ۵۰۷ ایستگاه دماسنجی در سیستم طبقه‌بندی اقلیمی دومارتن گسترش یافته به انجام رسید، مشخص شد ۶۵درصد مساحت کشور زیر پوشش اقلیم خشک، ۲۰درصد در گستره اقلیم نیمه‌خشک و بقیه در اقلیم‌های مدیترانه‌ای تا بسیار مرطوب قرار می‌گیرند. نقشه هم‌بارش ایران در طرح جامع آب کشور برمبنای داده‌های ۱۱۰۰ ایستگاه باران‌سنجی و بازنگری برپایه داده‌های بلندمدت ۱۴۴۱ ایستگاه با تفکیک ۱×۱ کیلومترمربع، میانگین سالانه درازمدت بارش در ایران از ۱۳میلی‌متر در مرکز کویر لوت تا ۲۰۰۳میلی‌متر در بخش جنوب‌غربی دریای خزر متغیر است. براساس آمار، بارش همان ایستگاه‌ها، میانگین سالانه بارش ایران ۲۵۴میلی‌متر گزارش شده است. البته این‌مقدار در دهه‌های اخیر به‌دلیل خشک‌سالی‌ها کاهش یافته و برپایه پژوهش‌های ترابی بااستنادبه ایستگاه‌های وزارت نیرو ۲۱۰٫۴میلی‌متر محاسبه شده است. در‌این‌پژوهش میانگین بلندمدت (۱۳۳۰-۳۱ تا ۱۳۹۰-۹۱) بارش سال آبی در کشور ۲۳۲٫۴میلی‌متر برآورد شده است. در پژوهشی دیگر، ناصری و همکاران برپایه آمار وزارت نیرو میانگین بارش درازمدت ۵۰ساله (۱۳۴۲-۴۳ تا ۱۳۹۲-۹۳) و کوتاه‌مدت هفت‌ساله (۱۳۸۶-۸۷ تا ۱۳۹۲-۹۳) را به‌ترتیب ۲۴۹ و ۲۰۶میلی‌متر برآورد کردند که ازنظر مقدار با میانگین درازمدت به‌دست آمده در سایر پژوهش‌های علمی تقریباً همخوانی دارند. بخش بزرگی از زمین‌های مستعد زراعت در ایران منطبق‌بر نواحی‌ست که بارش سالانه آن‌ها در محدوده ۳۰۰ تا ۴۰۰میلی‌متر قرار می‌گیرد که دشت‌های آذربایجان و شمال خراسان، دامنه‌های البرز و شرق و غرب زاگرس و کوه‌های مرکزی را شامل می‌شود. در برآورد پتانسیل اقلیمی کشاورزی به‌ویژه درمورد زراعت دیم، مقدار بارش سالانه و دقیق‌تر از آن، مقدار بارش مؤثر، صرف‌نظر از شرایط ادافیک، ریخت‌شناسی زمین و شیب و مرغوبیت خاک، بنیادی‌ترین مؤلفه برآورد محسوب می‌شود. بارش مؤثر، مقدار آبی از بارندگی‌ست که قابل‌دسترس گیاه است و به‌طور مستقیم در مراحل مختلف رشدونمو به مصرف آن می‌رسد. مقدار آن برحسب نوع محصول و اقلیم از روی بارش سالانه و رژیم سالانه بارش و دما قابل برآورد است و کمبود آن در زراعت آبی باید با آبیاری تأمین شود. طبق گزارش بانک جهانی، ایران در منطقه خاورمیانه ازنظر سرانه منابع آب تجدیدپذیر با ۲۰۲۰مترمکعب برای هرنفر در سال در رتبه دوم، پس از عراق با ۳۰۷۷مترمکعب برای هرنفر در سال، قرار می‌گیرد آن‌هم درحالی‌که موسسه تحقیقات آب، سرانه آب تجدیدپذیر کشور را طبق آمار نزدیک به ۱۷۶۸مترمکعب بیان کرده است. حتی برمبنای رقم‌های جدید ارائه شده، به‌دلیل کاهش منابع آب تجدیدپذیر و افزایش جمعیت کشور سرانه آب تجدیدپذیر به ۱۳۴۶مترمکعب سالانه رسیده است. حجم منابع آب تجدیدپذیر سرزمینی در سال‌های نرمال ۱۲۸٫۵میلیاردمترمکعب در سال است که کشور ما ازاین‌نظر در جایگاه اول و بعدش عراق با ۳۵٫۲میلیاردمترمکعب در رتبه دوم قرار می‌گیرد. رقم ارائه‌شده توسط بانک جهانی اکنون در دوره‌های خشک‌سالی کاهش یافته و به ۱۰۵میلیاردمترمکعب رسیده است. حجم منابع آب ورودی از مرزها به کشور درحدود نه‌میلیاردمترمکعب است. رتبه اول این‌نوع منابع آب مربوط به مصر ۵۶٫۵میلیاردمترمکعب و ایران در جایگاه چهارم پس از عراق قرار دارد. طبق تعاریف ارائه‌شده، آب مجازی مقدار آبی‌ست که یک کالا یا یک فراورده کشاورزی در فرایند تولید مصرف می‌کند تا به مرحله تکامل برسد و مقدار آن معادل جمع کل آب مصرفی در مراحل مختلف زنجیره تولید از لحظه آغاز تا پایان است؛ مثلاً برای تولید یک‌کیلوگرم گندم ۱۳۰۰لیتر آب مصرف شده است. توسعه‌دهندگان ایده آب مجازی معتقدند با صادرات و واردات کالا و محصولات، حجم زیادی آب جابجا می‌شود که از آن به‌عنوان تجارت آب مجازی نام برده می‌شود. در تئوری تجارت آب مجازی، به‌منظور کاهش فشار بر منابع آب، به کشورهای کم آب توصیه شده که به‌جای تولید موادغذایی از منابع آب داخلی، به واردات موادغذایی مبادرت ورزیده و منابع آب داخلی را برای فعالیت‌های تجاری پرسود اختصاص دهند. در ایران تقریباً ۱۲میلیون‌هکتار زمین زراعی وجود دارد که هشت‌میلیون‌هکتار به‌شکل فاریاب و بقیه به‌شکل دیم کشت می‌شود. میزان آب مصرفی کشاورزی تقریباً ۹۴درصد آب مصرفی را به‌خود اختصاص داده است. چنین مصرفی از آب برای کشاورزی کار درستی به‌حساب نمی‌آید زیرا در دنیا فقط نزدیک به ۶۰درصد از آب مصرفی هر کشور به کشاورزی اختصاص می‌یابد. مقدار مصرف آب برای بخش دام‌پروری و نگهداری از گاو شیرده، از ۶۰لیتر در روز تا یک‌لیتر در روز برای پرورش مرغ تغییر می‌کند. تجارت خالص آب مجازی (آبی که برای تولید محصولات کشاورزی به‌کار می‌رود) در کشور مثبت ۶٫۸میلیاردمترمکعب است. مصر با مثبت ۱۸٫۹میلیاردمترمکعب بالاترین تراز تجارت و سوریه با منفی ۴.۱میلیاردمترمکعب کمترین تجارت آب مجازی را دارد. «زارعی و جعفری» در تحقیقاتی که انجام دادند، میانگین آب مجازی ۱۶ محصول صادراتی کشاورزی در ایران در فاصله سال‌های ۱۳۸۴ تا ۱۳۸۸ را حدود ۴۴۶۸لیتر بر کیلوگرم و میانگین آب مجازی ۱۶ محصول وارداتی کشاورزی را در همین‌سال‌ها ۲۷۱۴لیتر بر کیلوگرم برآورد کردند؛ بنابراین، ایران ازنظر فرآورده‌های کشاورزی جزو کشورهای صادرکننده آب مجازی‌ست. بررسی این پژوهشگران نشان می‌دهد ارزش آب مجازی صادراتی بسیاربالاست اما باتوجه‌به بحران منابع آب ما، ارزش آب مجازی تولیدشده درمقایسه‌با ارزش واقعی آب، بسیارناچیز است. دراین‌شرایط، برای کاهش تجارت آب مجازی باید روش‌های تولید و نوع موادغذایی باتوجه‌به عامل‌های مختلف ازجمله ملاحظه‌های منطقه‌ای، سیاسی و توسعه زیرساخت‌ها تغییر یابد. ایران با قرارگرفتن در کم‌آب‌ترین منطقه جهان، از کشورهایی‌ست که با بیشترین آسیب‌پذیری در برابر کم‌آبی روبه‌روست. برابر گزارش بانک جهانی، بیش از ۹۰درصد جمعیت و تولید ناخالص داخلی کشور ما در مناطقی قرار دارند که برداشت از منابع آبی از حد بهره‌برداری قابل‌دوام فراتر رفته یا نزدیک‌به‌آن است. بخش عمده آب در کشاورزی استفاده می‌شود و بازده اقتصادی آب کشاورزی در ایران در ردیف پایین‌ترین بازده‌ها در منطقه است. قیمت آب در مناطق شهری ایران، در میان پایین‌ترین قیمت‌ها در جهان است و به‌همین‌دلیل هشدار درمورد ارزش آب و نیاز به صرفه‌جویی کاملاً درک و مورداستفاده قرار نمی‌گیرد. درعین‌حال، توان و قابلیت ادامه کار عرضه‌کنندگان آب را تضعیف می‌کند و دولت را مجبور می‌سازد یارانه زیادی برای آب‌رسانی، تولید و نگهداری آن پرداخت کند. همراه با کمیاب‌ترشدن منابع آب، محیط‌زیست کشور بیشترین خسارت را متحمل می‌شود. نشانه‌های بحران کم‌آبی ازنظر محیط‌زیست شامل خشک‌شدن دریاچه‌ها، رودخانه‌ها و تالاب‌ها و فرونشست زمین و آلودگی آب‌ها می‌شود. در کنار بحران منابع آبی کشور، تحول‌های شدید اقلیمی نیز جمعیت و اقتصاد کشور را درمعرض خطرهای بزرگی قرار می‌دهد. کشاورزی ایران به‌شدت در مقابل این تحولات و به‌ویژه خشک‌سالی آسیب‌پذیر است. برآوردها نشانگر این‌است‌که حتی تغییری کوچک معادل یک‌میلی‌متر کمتر از میانگین در میزان بارش، می‌تواند باعث زیان اقتصادی ۹۰میلیون‌دلار شود. باوجود‌اینکه امنیت موادغذایی از اولویت‌های کشور است، در دوره‌های خشک‌سالی مقدار عمده‌ای از موادغذایی باید به کشور وارد شود. این پژوهش برای رفع چالش‌های مطرح یا کنترل آن‌ها، پیشنهادهایی هم دارد که می‌توان با تأمل بیشتری بدان نگریست. طبق این پژوهش؛ اجرای درست طرح‌های تعادل بخشی آب‌های زیرزمینی می‌تواند یکی از راهکارهای برون‌رفت از مشکل کنونی بحران در کشور باشد. روی‌آوردن به کشت‌های فشرده (به‌ویژه گلخانه‌ای)، جایگزین‌کردن سود ناشی از تولید فرآورده‌های کشاورزی با دیگر موردها مانند صنایع و گردشگری و هوشمندکردن برداشت آب از چاه با نصب کنتورهای حجمی هوشمند از راه‌های مؤثر در تسریع فرایند تعادل‌بخشی آب زیرزمینی در کشور پیشنهاد شده است. از دلایل مهم بحران آب در کشور در دهه‌های اخیر می‌توان به برداشت بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی بدون‌توجه به توسعه پایدار سرزمین، بی‌توجه‌بودن به مدیریت آب در مزرعه و توسعه نسنجیده روش‌های آبیاری زیرفشار در کشاورزی اشاره کرد که همگی سبب به‌خطرافتادن امنیت آبی و غذایی در کشور شده است. منابع آب قابل‌دسترس در بخش کشاورزی در سال‌های آتی (۱۴۲۵) فقط برای تأمین غذای ۵۵میلیون‌نفر کافی‌ست مگراینکه بهره‌وری آب کشاورزی به‌حدی افزایش یابد که بتواند برای جمعیت روبه‌رشد آینده کافی باشد که به‌نظر امکان‌پذیر نخواهد بود؛ پس بخشی از نیاز غذایی باید از راه کاهش پسماندهای فرآورده‌های کشاورزی، تغییر الگوی مصرف، شیرین کردن آب‌شور، جمع‌آوری رواناب باران یا واردکردن آب مجازی تأمین شود.