اهمیت توجه به کیفیت خواب کودکان
دکتر آوید میرشکرایی /متخصص بیماری‌های کودکان -قصه پر‌غصه بدخوابی‌های نوزادن، شیرخواران و کودکان، داستان پیچیده‌ای‌ست. اولاً این خواب، به‌خصوص خواب شبانه عامل ضروری و لازم و مؤثر در رشد‌و‌نمو شیرخواران به‌ویژه در دو‌سال اول زندگی، چه به لحاظ فیزیکی و جسمی به‌دلیل اوج هورمون رشد در خواب عمیق و چه به لحاظ هوشی و مغزی و مهارت‌های کلامی و آموزشی به‌دلیل تکثیر سلول‌های مغزی حین خواب و نیز فرآوری و آنالیز مسائل در بشر حین خواب است. دوماً همه می‌دانیم که این مهمان‌های عزیز و معصوم با بدخوابی‌ها گاه موجب مشکلات فراوان در منزل، می‌شوند.
با تجارب شخصی و نیز مطالعات گسترده‌ای که در این‌باره کرده‌ام و با‌توجه‌به دامنه مشکل بدخوابی کودکان و شیرخواران که موجب کلافگی و سوال‌های بی‌شمار مادران خسته بیمارانم شده، به‌خوبی دریافته‌ام که با پاره‌ای اقدامات ساده و عملی، به‌خصوص شروع به‌موقع این اقدامات از حوالی سه‌ماهگی شیرخواران، به‌راحتی روتین و نظم خواب در شیرخواران قابل القاست که خود سلامت رشد‌و‌نمو و هوشیاری کودکان ما و آرامش فضای گرم خانواده ما را تضمین می‌کند. بعضی از انسان‌ها خوشخواب‌تر و برخی دیگر بدخواب‌ترند و نیاز ما هم به خواب متفاوت است چنانچه برخی از ما با ساعات متعارف خواب در سن خود، احساس خستگی و نیاز به خواب بیشتر داریم و برخی دیگر با ساعاتی به‌مراتب کمتر از ساعات روتین، سرحال و پرانرژی هستیم. ساعات خواب نرمال با‌توجه‌به سن کودک و تفاوت‌های فردی، نژادی، قومی، منطقه‌ای متفاوت است.
مشکلات رفتاری خواب
مقاومت یا اجتناب از خوابیدن،طول‌کشیدن زمان به‌خواب‌رفتن یا همان تأخیر در شروع خواب،بیدار شدن‌های مکرر یا طولانی از خواب که برای به‌خواب‌رفتن مجدد نیاز به دخالت مراقبین مثل شیر دادن،تکان دادن و غیره باشد.غالبا این مشکلات همزمان وجود دارند و چانچه با شدت خاص و برای زمان خاصی ادامه یابند، موجبات اختلال در عملکرد و رفتار کودکان و والدین یعنی خانواده می‌شوند. حداکثر شیوع این اختلال از شیرخوارگی تا پنج‌سالگی‌ست اما می‌تواند به سنین بعد هم گسترش یابد. عوامل داخلی مثل ژنتیک، خلق و خوی کودک، مشکلات زمینه‌ای مثل بیماری‌های مختلف، عقب‌ماندگی ذهنی، اضطراب و .... مسئول ۲۶درصد موارد بدخوابی هستند. همچنین عوامل خارجی یا بیرونی یا محیطی و رفتار و برخورد والدین یا مراقبین، مسئول ۶۶درصد موارد بدخوابی هستند. خواب شب بیشتر تحت‌تأثیر عوامل ژنتیک و خواب روز بیشتر تحت‌تأثیر عوامل محیطی‌ست.
نحوه برخورد یا رفتار درمانی
در اختلال خواب ناشی از مشکل به‌خواب‌رفتن شیرخوار عادت کرده فقط در شرایط خاصی که نیاز به دخالت والدین دارد مثل تاب‌دادن روی پاها یا در آغوش، شیر‌دادن،...از‌آنجا‌که خواب شیرخواران بیشتر از نوع حرکات سریع چشم‌هاست و به‌این‌ترتیب در پایان هر ۶۰ تا ۹۰دقیقه سیکل خواب شیرخواران کمی هوشیار می‌شوند یا از خواب می‌پرند برای به‌خواب رفتن مجدد، دوباره نیاز به همان کارها مثل شیر‌دادن یا تاب‌دادن را دارند. شیرخوار با گریه‌های شدیدی درخواست آغوش یا بلند‌کردن، آمدن به رختخواب والدین را دارد تا دوباره همان‌کارها برای به‌خواب رفتنش انجام شوند. برای اجتناب از این مشکل باید از حدود سه‌ماهگی شیرخوار را وقتی هنوز تنها خواب‌آلود به‌نظر می‌آید، در جای خود گذاشت تا به خواب رود؛ به‌خصوص با برقراری روتین هر شبه مثل موزیک و صدای سفید، عروسک‌های نرم آغوشی در کنار شیرخوار، کم‌کردن نور آتاق و گاهی پستانک، شیرخوار دیگر نیاز به شیرخوردن مکرر در طول شب ندارد و می‌تواند شش‌ساعت بدون دریافت شیر در خواب باشد. یکی از مهم‌ترین عوامل بدخوابی، مرزبندی ناکافی و محدودیت‌گزاری توسط والدین است؛ این نوع در بچه‌های کودکستانی و دبستانی بیشتر شایع بوده با مقاومت فعال به خوابیدن، اعتراض‌های کلامی،خواسته‌های متعدد و مکرر حین خواب معلوم می‌شود که با طولانی‌شدن مشکلات کمبود خواب پیش می‌آید. برخی از بچه‌ها رفتارهای پروحشت مثل گریه‌کردن،به جستجوی والدین رفتن نشان می‌دهند و مشکل اساسی عدم توانمندی والدین در قانونمند‌کردن خواب و ایجاد برنامه منظم و روتین خواب از سنین خیلی کوچک‌تر است.
برقراری روتین خواب
این مرحله باید از سن سه‌ماهگی شروع شود و باید ۲۰ تا ۴۵دقیقه برای حصول نتیجه طول بکشد؛ شامل گذاشتن شیرخوار در جای خوابش وقتی هنوز خوابالود و گیج است، سه تا چهار فعالیت آرامبخش چون صدای موسیقی، پستانک، حمام قبل خواب، عروسک‌های نرم پارچه‌ای آغوشی، لباس آزاد و نرم و راحت بهتر از همه پیرجامه شلوار، خواندن کتاب و قصه در سنین نزدیک دوسالگی، پرهیز از تماشای تلویزیون یا کامپیوتر یا سرگرمی‌های دیجیتال است. مهم‌ترین نکته پایبندی به این روتین همیشه و تحت هر شرایطی‌ست؛ حتی اگر ناچار به تغییر برخی برنامه‌های خود شویم. چند مرحله را باید مدنظر داشته باشیم. نخست بی اعتنایی کامل و سیستماتیک و هدفمند است. در این مرحله سخت که جزو ضروریات رفتاردرمانی بیخوابی کودکان است، باید در یک ساعت معین بچه را وقتی خوابالود است، در جایش بگذارید، در روش ناگهانی تا صبح به سراغش نروید؛ هرچه که فغان و گریه کرد مطمئن باشید که هیچ ضرری برای بچه و روح و روانش ندارد و مطالعات متعدد طولانی این موضوع را ثابت کرده‌اند، این روش بالاترین درصد موفقییت را دارد. اما بسیارند والدینی که قادر به اینکار نیستند؛ با مشاوره با متخصص کودکان با برنامه‌ریزی مرحله به مرحله و زمان‌بندی شده انجام می‌شود. دوم، روش‌های تشویقی‌ست. ستاره‌دادن‌های روی وایت‌برد و فعالیت دلخواه بچه به‌ازای هر ۵-۷ ستاره در سنین کودکستان و دبستان بسیار کاربردی هستند. درمان‌های دارویی نیز در زمره این موارد قرار دارند. بسیارند والدینی که درخواست داروی آرامبخش یا خواب‌آور دارند ولی این دارها فقط کمکی هستند؛ تا‌زمانی‌که اقدامات رفتاری همزمان انجام شوند و بدون رفتار درمانی به محض قطع دارو، دوباره بدخوابی‌ها آغاز می‌شوند.