در گفت‌و‌گو با یک روانشناس مطرح شد؛
فعالیت بیش‌ازحد کودکان را با بیش‌فعالی اشتباه نگیرید!
وحید حاج‌سعیدی
با گسترش دانش و تکنولوژی و به‌تبعِ‌آن افزایش سطح آگاهی و سواد رسانه‌ای مردم، کیفیت زندگی افراد نیز دچار تحول شده است و افراد سعی می‌کنند به‌ویژه در حوزه سلامت از دستاوردهای متعدد پزشکی بیشترین استفاده را ببرند. اما این موضوع گاهی اوقات تبعاتی نیز به‌همراه دارد و افراد نباید به‌سبب داشتن مطالعه در علوم متعدد، خود را کارشناس و متخصص در آن امر تصور کنند. به‌عنوان‌مثال، شیطنت و بازیگوشی در کودکان امری‌ست و درراستای رشد طبیعی آنان رخ می‌دهد. اما گروهی از والدین با مشاهده جنب‌وجوش فراوان فرزند خود بسیار نگران می‌شوند و در گام اول با خود‌تشخیصی به اختلال «بیش‌فعالی» می‌رسند! درحالی‌که در تشخیص درست بیماری‌ها، ملاک ارزیابی باید علائم و نشانه‌های رفتاری باشد که توسط متخصص درمانگر شناسایی می‌شود و خانواده‌ها بهتر است قبل از هرگونه پیش‌داوری درمورد سلامت خود و فرزندان نظر پزشکان و افراد متخصص را جویا شوند. درحال‌حاضر یکی از دغدغه‌های خانواده‌ها به‌ویژه در سنین ابتدایی بیماری اختلال بیش‌فعالی فرزندانشان است. به‌منظور آشنایی بیشتر با این اختلال گفت‌وگوی کوتاهی با «مریم فرزاد‌فر»؛ کارشناس ارشد روان‌شناسی انجام داده‌ایم که حاوی نکات علمی متعددی‌ست.
بیش‌فعالی چیست و چه عوارضی دارد؟
اختلال بیش‌فعالی یا همان نقص توجه (ADHD) یکی از شایع‌ترین اختلالات روان‌پزشکی در کودکان و نوجوانان است که در سال‌های اخیر موردتوجه بیشتری قرار گرفته و بهتر از گذشته تشخیص و درمان می‌شود. معمولاً این کودکان با شکایت‌های پرتحرکی، ناسازگاری، بی‌علاقگی برای انجام تکالیف و جا انداختن و بی‌دقتی در دیکته برای درمان ارجاع می‌شوند، که گاهی والدین به‌علت نداشتن آگاهی و اطلاعات لازم دراین‌زمینه کودک را مورد سرزنش، تحقیر، تنبیه و رفتارهای خشونت‌آمیز قرار می‌دهند که نه‌تنها اختلال کودک تخفیف نیافته؛ بلکه باعث افزایش لجبازی و نافرمانی و کاهش اعتمادبه‌نفس او می‌شود.
راه‌های تشخیص اختلال بیش‌فعالی و نقص توجه چیست؟
راه‌کارهای متعددی برای شناسایی این اختلال وجود دارند. اما برای تشخیص اختلال بیش‌فعالی و نقص توجه همواره باید سه نشانه را درنظر بگیریم.
1. پرتحرکی و فعالیت بیش‌ازحد: پرحرفی، حرکت و جنب‌وجوش مدام، عصبی و حساس‌بودن و مرتب بالا و پائین پریدن یکی از نشانه‌های بیش‌فعالی‌ست. البته این نشانه‌ها زمانی اختلال محسوب می‌شوند که در عملکرد روزانه کودک مشکل ایجاد کند. مثلاً اینکه کودک نتواند با دوستان خود بازی کند یا اینکه نمی‌تواند آرام بنشیند و به درسش گوش دهد.
2. مسائل مربوط به کنترل تکانه: تکانه به‌معنای اقدام زودتر از موعد یا حتی بدون فکر است. مثلاً کودک بیش‌فعال نمی‌تواند منتظر بماند تا معلم سؤالش تمام شود و هنوز سؤال تمام نشده جواب می‌دهد یا نمی‌تواند نوبت را رعایت کند و منتظر بماند. هرچند نشانه‌هایی مثل نداشتن صبر و تحمل کافی، پریدن وسط صحبت دیگران و نداشتن حوصله برای ایستادن در صف در دوران کودکی تا حدودی طبیعی‌ست ولی متخصص می‌تواند تشخیص دهد که این رفتارها از حد طبیعی خارج شده‌اند یا نه؟
3. نشانه‌های نقص توجه و تمرکز: این نقص معمولاً در دوران مدرسه خود را نشان می‌دهد. دراین‌حالت کودک تمرکز کافی و پایدار در کلاس برای یادگیری درس ندارد و محرک‌های اطراف حواس او را پرت می‌کند. معمولاً در دیکته به‌علت بی‌دقتی کلمات را جا می‌اندازد یا در امتحان به برخی سؤالات پاسخ نمی‌دهد که این مسئله باعث افت تحصیلی کودک می‌شود.
علائم بیش‌فعالی و نقص توجه از چه زمانی قابل‌تشخیص هستند؟
معمولاً این علائم قبل از هفت‌سالگی قابل‌تشخیص است و نشانه‌های تشخیص‌داده‌شده حداقل شش‌ماه با پنج آیتم در خانه و مدرسه در فرد وجود داشته باشد.
اختلال بیش‌فعالی و نقص توجه در کدام جنس بیشتر دیده می‌شود؟
اختلال بیش‌فعالی در پسران سه‌برابر بیشتر از دختران دیده می‌شود و باتوجه‌به بررسی کودکان و جامعه، این میزان در مردان به زنان نسبت سه به یک است.
نحوه تشخیص‌دادن اختلال بیش‌فعالی و نقص توجه چیست؟
این اختلال از‌جمله مواردی‌ست که تشخیص آن مشکل است. تشخیص براساس نشانه‌های رفتاری انجام می‌شود و براساس مصاحبه‌ای که متخصص با پدر و مادر و معلم براساس پرسشنامه کارنز انجام می‌دهند این اختلال تشخیص داده می‌شود.
علت اختلال بیش‌فعالی و نقص توجه چیست؟
علت این اختلال می‌تواند در زمره پیامدهای چندعاملی با ریشه وراثت و خانوادگی، محیطی همچون مصرف سیگار و الکل مادر در دوران بارداری، استرس زیاد مادر در دوران بارداری، کم‌وزنی کودک در زمان تولد و نارس‌بودن، مسمومیت با سرب و صدمات و اختلال مغزی و تفاوت‌های ساختاری باشد. تکنیک‌های تصویربرداری مغزی در کودکان بیش‌فعال نشان می‌دهد که قسمتی از مغز کارکرد لازم را ندارد؛ از‌جمله قسمت‌های پیش‌پیشانی یا پری‌فرونتال مغز که با بچه‌های عادی متفاوت است.
آیا افراد با مشکلات بیش‌فعالی و نقص توجه بهبود پیدا می‌کنند؟
سیر عود یا فروکش این بیماری متنوع است، بهبودی درصورت وقوع معمولاً بین 12 تا 20سالگی رخ می‌دهد و بهبودی قبل از 12سالگی نادر است. گاهی علائم در بلوغ بهبود یافته و گاهی نیز در بزرگ‌سالی ادامه می‌یابد. با افزایش سن تحرک کمتر شده ولی اختلال تمرکز و رفتارهای ناگهانی می‌تواند باقی بماند. در 15 الی 20درصد موارد، علائم همراه با افزایش سن ادامه می‌یابد. بدون درمان تنها یک‌سوم تا نصف کودکان دچار بیش‌فعالی، می‌توانند با علائم خود در زندگی سازگار و منطبق باشند و الباقی مستعد بروز مشکلات ثانویه خواهند بود.
روش‌های درمانی کودکان بیش‌فعال کدم‌اند؟
بی‌تردید اولین شیوه درمان کودکان بیش‌فعال، دارودرمانی‌ست که غالباً با استفاده از داروهایی از جمله ریتالین با تجویز متخصص انجام می‌شود کمی از تحرک کودک کم و به تمرکز او کمک می‌کند. در کنار دارودرمانی می‌توان از روش‌های آموزش به والدین، رفتاردرمانی و توان‌بخشی شناختی استفاده کرد. انجام فعالیت‌های ورزشی و تخلیه انرژی در باشگاه و زمین ورزش، تنظیم زمان خواب و فراهم‌کردن شرایطی که کودک سریع‌تر به خواب برود، تغذیه مناسب در وعده‌های بیشتر (این به شما کمک می‌کند تا قند خون کودک را ثابت نگه دارید، عصبانیت و تمرکز را به حداقل برسانید)، آموزش مهارت‌های اجتماعی و ... نیز می‌توانند در کنترل بیش‌فعالی مؤثر باشند. البته والدین می‌توانند با تشخیص زودهنگام این اختلال و شرکت در کلاس‌های آموزش مهارت‌های فرزندپروری و مهارت‌های زندگی کمک‌های قابل‌توجه و شایانی به فرزندان خود کنند.