ریشه‌یابیِ مناقشات مرزی در آسیای مرکزی
درگیری مرزی اخیر بین نیروهای تاجیکستان و قرقیزستان در آسیای میانه، پیامد سال‌ها تنش‌های محدود بوده که می‌تواند به نقطه‌عطفی در ترتیبات امنیتی منطقه‌ای تبدیل شود. به‌گزارش ایرنا؛ پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، پنج کشور مستقل در آسیای میانه تشکیل شد که مرزهای آن‌ها توسط حکومت شوروی و بی‌درنظرگرفتن مشخصه‌های قومیتی و فرهنگی این‌مناطق تعیین شده بود. درحالی‌که این کشورهای تازه‌استقلال‌یافته در‌حال‌استقرار نهادهای اقتصادی و سیاسی خود بودند؛ باید مرزهای جدید خود را نیز تعریف و ایمن می‌کردند. یکی از شدیدترین مناطق مورد منازعه در آسیای مرکزی «دره فرغانه» بود که بین سه کشور ازبکستان، تاجیکستان و قرقیزستان تقسیم شده بود. در برخی مناطق، مرزها هنوز علامت‌گذاری نشده‌اند و مذاکرات دراین‌خصوص ادامه دارد. تنش‌ها نه‌تنها درارتباط‌با مسئله قومیت؛ بلکه درباره کنترل منابع نیز ادامه دارد. درباره منابع، یکی از زمینه‌های شدید تنش و مناقشه، مسئله «آب» است و کشورهای منطقه برای دسترسی به منابع آبی رودخانه‌ها و کانال‌های منطقه رقابت می‌کنند. این اختلافات اغلب منجر به مناقشه‌های نظامی شده‌اند. یکی از نمونه‌های اصلی دراین‌خصوص، درگیری هفته گذشته در مرز تاجیکستان-قرقیزستان بود که به‌علت قلمروی کوهستانی و وجود سرزمین‌های محصور (Enclaves)؛ از دشوارترین مرزهای منطقه است. روز ۲۸ آوریل (چهارشنبه 8 اردیبهشت‌ماه 1400) درگیری‌هایی در اطراف منطقه «وروخ»؛ سرزمین محصور تاجیکستان در قرقیزستان، بین ساکنان محلی بر سر کنترل یک کانال آبیاری روی داد و بعداً نیروهای امنیتی دو کشور هم مداخله کردند. مناقشه‌هایی از این‌نوع (در یک ناحیه محدود) می‌توانند امنیت کل یک کشور را تهدید کنند؛ زیرا قلمرو در برابر تهدیدهای خارجی مانند تروریسم و افراط‌گرایی آسیب‌پذیر می‌شود. این مناقشه‌ها سپس می‌توانند به تهدیدی برای کل منطقه شامل روسیه تبدیل شوند؛ کشوری که تلاش می‌کند نفوذ خود را در کشورهای پساشوروی احیا؛ و درعین‌حال برای تأمین امنیت مرزهای خود هم تلاش می‌کند. پایگاه خبری «تایمز آسیای میانه» دراین‌ارتباط گزارش داد که مناقشه نظامی اخیر در مرز قرقیزستان-تاجیکستان را می‌توان به‌عنوان یک نقطه‌عطف بالقوه در نوعی از نظم منطقه‌ای که کشورهای منطقه درصدد ایجاد آن بوده؛ به‌ویژه ازنظر مکانیسم‌های حل مناقشه به‌شمار آورد. مناقشه نظامی هفته گذشته بین نیروهای مسلح قرقیزستان و تاجیکستان، نقطه اوج سال‌ها خشونت‌های کم‌دامنه بوده است. درگیری‌های محدود سال‌های گذشته هرچند بر توسعه و سعادت جوامع مرزی تأثیرگذار بوده؛ اما مستقیماً بر روابط دو کشور تأثیری نداشته است؛ اما درگیری اخیر، با بر‌جا‌گذاشتن حدود ۵۰نفر کشته و صدها مجروح و هزاران آواره، می‌تواند به یک نقطه‌عطف نه‌تنها در تعامل‌های دوجانبه؛ بلکه برای ایجاد یک نظم منطقه‌ای تبدیل شود. طی ۳۰سال‌گذشته، درگیری‌ها و تیراندازی‌ها و خشونت‌های کم‌دامنه‌ای در مناطق مرزی؛ به‌ویژه در «دره فرغانه» روی داده است؛ ولی آنچه موجب می‌شود حوادث هفته گذشته منحصربه‌فرد باشد این‌است‌که نیروهای نظامی دو کشور منطقه درگیر شدند و به‌این‌ترتیب، به‌معنای اولین مناقشه بین دولت‌ها دراین‌منطقه از زمان استقلال تاکنون بود و این می‌تواند یک زنگ خطر قلمداد شود. هرچند دو کشور در مدت نسبتاً کوتاهی درباره آتش‌بس به‌توافق رسیدند؛ اما این حقیقت پابرجاست که مناقشه بین دولت‌ها در آسیای میانه دیگر صرفاً یک احتمال نیست؛ بلکه روی داده است و این درگیری می‌تواند یک نقطه‌عطف به‌خصوص ازلحاظ مکانیسم‌های حل مناقشه محسوب شود. دراین‌چهارچوب، تاجیکستان و قرقیزستان و همچنین سایر کشورهای منطقه، سه گزینه پیش‌رو دارند: می‌توانند رایزنی‌های دوجانبه با پشتوانه اراده سیاسی را تشدید کنند یااینکه مسائل را به روسیه واگذار کنند تا این کشور به‌عنوان ضامن امنیت موقعیت خود را ارتقا دهد. این کشورها می‌توانند به‌سمت ایجاد یک نظم منطقه‌ای ازطریق مکانیسم‌های رسمی و غیررسمی بدون دخالت طرف‌های سوم نیز حرکت کنند. رویدادهای اخیر، بیشتر از یک درگیری مرزی بین دو کشور بوده؛ و درخواستی از کشورهای منطقه برای اتخاذ تصمیم درباره مسیر پیش‌روست.