تهران؛ نهمین شهر آلوده جهان در سال 2021
مصطفی رفعت
«آلودگی هوا» به‌عنوان بزرگ‌ترین مخاطره زیست‌محیطی برای سلامت جوامع معرفی شده و در یک تخمین کلی، عامل سالانه بیش از هفت‌میلیون مرگ زودرس در جهان است و آن‌را به‌عنوان چهارمین علت مهم مرگ زودرس در دنیا می‌شناسند. طبق مقاله‌ای که سال 1397 «دانشگاه شریف» آن‌را به چاپ رساند؛ حدود ۹۰درصد مردم جهان درمعرض هوای آلوده‌اند و بیش از درصد مرگ‌ومیر ناشی از آلودگی هوا در جوامع ضعیف و متوسط اقتصادی رخ می‌دهد. شدت آلودگی هوا و تعداد روزهای آلوده در نقاط مختلف جهان متفاوت است؛ بااین‌وجود، بسیاری از مردم طی یک‌سال در روزهایی مشخص با آلودگی هوا دست‌وپنجه نرم می‌کنند. ذرات معلق با قطر کمتر از ۲.۵میکرون به‌عنوان مهم‌ترین آلاینده هوا شناخته می‌شوند که ۴.۱میلیون مرگ زودرس ناشی از بیماری‌های قلبی، سکته، سرطان ریه، بیماری‌های ریوی و اختلالات تنفسی در سال ۲۰۱۶ به این آلاینده نسبت داده شد. سازمان بهداشت جهانی گزارش داده که برمبنای غلظت استاندارد اندازه‌گیری شده در ۳۰۰۰ شهری که در سطح دنیا تحت‌پوشش برنامه این سازمان هستند، غلظت ذرات معلق کمتر از ۲.۵میکرون در ۶۴درصد شهرها فراتر از حد استاندارد گزارش شده است. همچنین غلظت ذرات معلق کمتر از ۲.۵میکرون در ۱۰۰درصد شهرهای خاورمیانه و آفریقا، ۹۹درصد شهرهای جنوب آسیا، ۹۵درصد شهرهای جنوب‌شرق آسیا و ۸۹درصد شهرهای شرق آسیا بیش‌ازحد استاندارد گزارش شده. براین‌مبنا؛ تماس با ذرات معلق و به‌ویژه ذرات معلق با ابعاد کمتر از ۲.۵میکرون می‌تواند سبب آسیب‌رسیدن به دستگاه قلبی-عروقی بدن، حملات قلبی و سکته شود. این آثار همچنین باعث افزایش مراجعات به مرکز درمانی و افزایش تعداد بستری و دربرخی‌موارد مرگ زودرس می‌شود. تماس با ذرات معلق، بر دستگاه تنفسی اثرگذار بوده و باعث تشدید حملات آسم می‌شود. ذرات معلق علاوه‌بر گذاشتن آثار سوء بر سلامت انسان، آثار زیست‌محیطی نیز به‌دنبال دارند. این ذرات می‌توانند سبب کاهش شدید دید در مناطقی؛ ازجمله پارک‌های طبیعی و مناطق بیابانی شوند. ذرات معلق همچنین می‌توانند همراه باد تا فواصل طولانی حمل شوند و بر آب‌وخاک رسوب کنند. گفته می‌شود؛ رسوب ذرات معلق باعث اسیدی‌شدن دریاچه‌ها و جریان‌های سطحی شده، تعادل مواد مغذی در حوزه آب‌های ساحلی و رودهای بزرگ را به‌هم زده و منابع مغزی خاک را از بین می‌برد. تمام این‌ها آسیب‌دیدن جنگل‌ها و اراضی زراعی را به‌دنبال دارد که خود سبب تهدید تنوع زیستی‌ست. ذرات معلق همچنین باعث آسیب به سنگ‌ها می‌شود و می‌تواند در بلندمدت به ابنیه تاریخی صدمه وارد کند. علاوه‌براین‌ها؛ امروزه آلودگی هوا تهدیدی جدی برای سلامت افراد و به‌ویژه در کشورهای با درآمد کم و متوسط است؛ کمااینکه این فرایند در سال ۲۰۱۳ منجر به مرگ ۵.۵ میلیون‌نفر در جهان شد. طبق این گزارش؛ پیامدهای حاصل از آلاینده ذرات معلق کمتر از ۲.۵میکرون به‌اندازه‌ای‌ست‌که منجر به تحمیل زیان رفاهی جهانی به‌مبلغ ۵.۱۱تریلیون‌دلار در سال ۲۰۱۳ شد که این‌رقم تقریباً به‌ترتیب، معادل ۷.۵درصد و ۷.۴درصد تولید ناخالص داخلی آسیای شرقی، منطقه اقیانوسیه و جنوب آسیا بود. از جمله خسارات اقتصادی‌های آلودگی هوا می‌توان به خسارت‌های ناشی از یک طوفان گردوغبار اشاره کرد که به صدهامیلیون‌دلار می‌رسد. باید توجه کرد که آلودگی هوا نه‌تنها یک تهدید جدی برای سلامت بشر است؛ بلکه با ایجاد انواع بیماری‌ها و مرگ زودرس، منجر به تقلیل رفاه و کیفیت زندگی می‌شود. ازسویی، با کاهش نیروی کار مولد کشورها درآمد و رشد اقتصادی نیز کاهش می‌یابد. گفتنی‌ست؛ مهم‌ترین علت آلودگی هوا در ماه‌های سرد سال، افزایش غلظت ذرات معلق کمتر از ۲.۵میکرون است. طبق آخرین سیاهه انتشار شهر تهران؛ سهم منابع متحرک مانند تاکسی‌ها، خودروهای شخصی، اتوبوس‌ها و ... در تولید این ذرات ۶۰درصد است و دراین‌بین، «خودروهای دیزلی» پررنگ‌ترین نقش را دارند. ذرات معلق، یکی از خطرناک‌ترین آلاینده‌های موجود در هوا هستند و می‌توانند بیماری‌های قلبی و ریوی را تشدید کنند و در مواجهه طولانی‌مدت سبب بروز حملات قلبی و ابتلا به آسم شوند. البته باید توجه کرد که رفع آلودگی هوا در جهان به یک عزم بین‌المللی نیاز دارد و این‌مسئله مختص به یک جغرافیای خاص یا چند کشور محدود نمی‌شود. 31 شهریورماه 1400؛ شی جین‌پینگ؛ رئیس‌جمهوری چین در سخنان خود در مجمع عمومی سازمان ملل اعلام کرد درجهت مقابله با تغییرات اقلیمی، دیگر برای کشورهای درحالتوسعه نیروگاه با سوخت زغال‌سنگ نمی‌سازد و گفت: «چین، حمایت خود را از سایر کشورهای درحالتوسعه در‌زمینه توسعه انرژی سبز و کم‌کربن افزایش خواهد داد و پروژه جدید برای ساخت نیروگاه زغال‌سنگ در خارج‌از‌کشور نخواهد داشت». آنتونیو گوترش؛ دبیر‌کل سازمان ملل، از اعلام تعهد و این‌اقدام چین استقبال کرد و از قول جو بایدن؛ رئیس‌جمهوری آمریکا در‌زمینه همکاری با کنگره در‌مورد دو‌برابر‌کردن کمک‌های مالی به جوامع درحالتوسعه برای مقابله با تغییرات اقلیمی تا سال ۲۰۲۴، به‌میزان ۱۱میلیارد و ۴۰۰میلیون‌دلار در سال، استقبال و ابراز خشنودی کرد ... طبق گزارش Global Energy Monitor؛ اندونزی، بنگلادش، پاکستان، ویتنام، آفریقای جنوبی، ترکیه، امارات و زیمبابوه کشورهایی بودند که چین قرار بود در آنها به توسعه معادن زغال‌سنگ بپردازد و اعلام‌نظر شی جین‌پینگ به‌مثابه این‌بود‌که پس از پایان تعهدات آنها به توسعه فعالیت معادن این جوامع، چینی‌ها دیگر دنبالِ مشتریِ جدیدی نخواهند بود ... اما عمر صحبت‌های زیبای او چندان به‌درازا نکشید: 16 مهرماه 1400؛ یعنی تنها دوهفته‌بعد، خبر رسید که به‌منظور مقابله با کمبود انرژیِ هفته‌های اخیر در سراسر چین و مشکلاتی که برای میلیون‌ها خانه و مرکز کسب‌و‌کار ایجاد شده، دولت این کشور به معادن زغال‌سنگ دستور داده که تولید خود را افزایش دهند! درواقع، با آغاز فعالیت‌های اقتصادی پس از توقف ناشی از شیوع کرونا، مصرف برق به‌شکلی قابل‌توجه در چین افزایش یافته و از اواسط ماه قبل میلادی، تعدادی از استان‌های چین، با کمبود برق؛ و خاموشی دست‌به‌گریبان بوده‌اند. ازاین‌رو، سه استان زغال‌سنگ‌خیز این کشور، به افزایش سطح تولید متعهد شده‌اند. گزارش 13 اکتبر 2021 سایت داده‌پرداز Statista دراین‌زمینه آورده که «برنامه جهانی کاهش انتشار کربن»، متحمل ضربه مهمی شده؛ زیرا چین که اخیراً متعهد شده بود تمام پروژه‌های آتیِ زغال‌سنگ خارجی خود را متوقف کند، اعلام کرده ناچار جهت تأمین نیازهای داخلی، دست به اقداماتی خلاف ادعای اخیرش (در حوزه داخلی) می‌زند؛ و ناگفته پیداست «موعد 2030» را که برای تعهدات زیست‌محیطی درنظر گرفته بود، به تاریخ دیگری موکول خواهد کرد و از زمان‌بندیِ خود عقب خواهد افتاد. طبق گزارش‌ها؛ کارخانه‌های زغال‌سنگ برنامه‌ریزی‌شده و در‌حال‌ساخت در چین در ژوئیه 2021 بالغ‌بر 238 پروژه بوده که برابر با 260017مگاوات ظرفیت مورد‌انتظار است. این خروجی جدید، بیش از نیمی از ظرفیت انرژی معادن زغال‌سنگ جهان است که در مرحله شروع بهره‌برداری یا توسعه قرار دارند و این‌گونه، چین باز از سایر جوامعی که همچنان در سوخت فسیلی سرمایه‌گذاری می‌کنند، جلوتر می‌ایستد. اینفوگرافیک انتشاریافته به‌تاریخِ 16 نوامبر 2021 در نشریه Forbes چاپ هندوستانو برمبانی گزارش جهانیِ شاخص کیفیت هوا (AQI) نشان می‌دهد «تهران» در سال جاری میلادی جزو 10 شهر آلوده جهان بوده و رتبه نهم را به‌خود اختصاص داده است. در جایگاه اول این گزارش نیز «دهلی» در هندوستان قرار دارد؛ اتفاقی‌که در سال‌های گذشته نیز تکرار شده بود؛ به‌طوری‌که حتی در سال 2019 عنوان شد درپیِ افزایش بسیارزیاد سطح آلودگی هوا در دهلی، مقامات هندی تصمیم گرفتند تا مانع تردد بیش‌ازحد خودروها در خیابان‌های این کلان‌شهر بین روزهای 4 تا 15 نوامبر شوند. درواقع، شیوه موردِ‌نظر آنها برای کاهش ترافیک، چیزی شبیه به برنامه زوج و فرد خودمان بوده که به‌واسطه آن، سعی در بهبود وضعیت هوا و حفاظت از سلامتی جامعه داشته‌ایم. گزارش جدید «رویترز» نیز حاکی‌ازآن‌است‌که سطح آلاینده‌های هوا در شهرهای بزرگ آمریکا به‌حدی بالا رفته که درنتیجه، منجر به شیوع بیماری‌های قلبی و عروقی خواهد شد و اختلالات ریوی را تشدید خواهد کرد؛ به‌عبارتی، افت شاخص کیفی هوا در این کشور، نرخ مرگ‌ومیر سالمندان و اطفال را درپی خواهد داشت. انتشار گزارش سال 2019 شاخص GBD (مربوط به سنجش بیماری‌های ناشی از آلاینده‌ها) که توسط کارشناسان مجموعه State of Global Air انجام می‌گیرد نیز نشان داده که سطح فعلی آلودگی هوا باعث کاهش یک‌سال و هشت‌ماه «امید به زندگی» به‌طورِ‌متوسط میان مردم جهان شده است؛ یعنی کودکی که امروز متولد شود، درصورتِ تداوم این روند، 20ماه کمتر نسبت به آنچه انتظار می‌رود، عمر خواهد کرد. کارشناسان این مرکز معتقدند که آلودگی هوا می‌تواند تقریباً به‌اندازه مصرف دخانیات، در کاهش عمر افراد نقش داشته باشد. درحالِ‌حاضر، آلودگی هوا در رده‌بندی عوامل کاهنده «امید به زندگی» در پله چهارم ایستاده؛ سه عامل قبل‌ازآن را اشتباهات تغذیه‌ای، سرطان‌ها و تنباکو تشکیل می‌دهند که به‌ترتیب، 32ماه، 28ماه و 22ماه از شاخص «امید به زندگی» کم می‌کنند. اگر میزان کاهش عمر توسط آلودگی هوا را در مناطق مختلف بررسی کنیم؛ به اعدادی متفاوت می‌رسیم که دراین‌صورت در صدر جدول، نام «بنگلادش» قرار خواهد گرفت؛ کشوری که گفته می‌شود این عامل (آلودگی هوا)، باعث کاستن 1.87سال از عمر افراد آنجا خواهد شد. جایگاه اول تا دهم این فهرست را کشورهای آسیایی و آفریقایی تشکیل داده‌اند که به‌ترتیب عبارت‌اند از بنگلادش (1.87سال)، مصر (1.85سال)، نیجر (1.80سال)، تاجیکستان (1.70سال)، افغانستان (1.67سال)، نپال (1.59سال)، پاکستان (1.56سال)، هند (1.53سال)، سودان (1.51سال) و امارات (1.51سال). گفتنی‌ست؛ عدد ثبت‌شده برای ایرانیان در‌این‌سنجش، 0.95سال (کمتر از 12ماه) است.