امنیت غذایی ایران درگرویِ توسعه تجارت آب مجازی
پیش‌نشست اولین اجلاس ملی دیپلماسی اقتصادی ایران باعنوان «دیپلماسی آب؛ باتأکیدبر تجارت آب مجازی» به‌میزبانی شورای راهبردی روابط خارجی و با همکاری اندیشکده دیپلماسی اقتصادی دانشگاه امام‌صادق(ع) برگزار شد و در آن، صاحب‌نظران باتأکیدبر ضرورت توجه به «کم‌آبی» به‌عنوان یک «تهدید»؛ به تحلیل و بررسی راهبرد تجارت آب مجازی و فرصت‌ها و چالش‌های آن پرداختند. «آب مجازی» به مجموع حجم آبی که در مراحل مختلف تهیه، تولید و ارائه یک محصول (غذا، کالا، انرژی یا خدمات) مستقیم یا غیرمستقیم استفاده می‌شود می‌گویند که برابر با آب پنهان (نهفته) یا آب مجازی آن محصول است. فاطمه کاراندیش؛ دانشیار دانشگاه زابل بابیان‌اینکه راهبرد آب مجازی باید برپایه ارزیابی «ردِپای آب» استوار شود، گفت: «دراین‌طرح، گام اول برپایه محاسبات ردِپای آب است. در گام‌های بعدی، تحلیل پایداری و ارزیابی فرصت‌ها و گزینه‌ها برای واکنش صورت می‌گیرد. تمام راهبردها که از دل بررسی ردِپای آب به‌دست می‌آید، برمبنای چالش‌هایی‌ست که در استان‌های مختلف وجود دارد و پایداری برداشت از منابع را موردتوجه قرار می‌دهد. نباید تمام تمرکزمان را تنها بر اجرای ردِپای آب بگذاریم و باید شرایط خاص هر استان را درنظر گرفت». وی مدیریت یکپارچه را از دیگر مسائل مهم در امر تجارت آب مجازی عنوان کرد و گفت: «قرار نیست این تجارت، جایگزین مدیریت یکپارچه شود؛ بلکه رویکردی‌ست که به آن کمک می‌کند و در بطن آن قرار می‌گیرد. درواقع، تجارت آب مجازی به ما بینشی برای اجرای بهتر مدیریت یکپارچه می‌دهد». وی بااشاره‌به اهمیت تعامل میان کشورها برای حل مشکلاتشان، گفت: «اگر قرار است رویکرد تجارت آب مجازی را وارد سیاست‌های خود کنیم، قطعاً نیاز داریم روابط دیپلماتیکمان را توسعه دهیم تا ضمن انجام تحلیل‌های جامع برای شناسایی شرکای تجاری؛ تعداد آن‌ها را افزایش دهیم و کسانی را انتخاب کنیم تا همچون الگویی مانند اتحادیه اروپا بتوانیم با آن‌ها روابط پایدار ایجاد کنیم. اکنون اروپا ۴۰درصد آب موردنیاز خود را که رقم بزرگی‌ست، از خارج تأمین می‌کند. کشوری مانند هلند ۹۰درصد آب موردنیازش را از خارج‌ازکشور تأمین می‌کند؛ اما روابط پایدار دارد و مانند حق‌آبه‌ای که قرار است ما از هامون تأمین کنیم؛ مثلاً با بروز یک مشکل قطع نمی‌شود». این دانشیار دانشگاه زابل تأکید کرد: «برای‌اینکه از منابع آبمان استفاده بهینه داشته باشیم، حتی اگر برداشتمان را کاهش دهیم، آب باقی‌مانده را باید با بالاترین بهره‌وری استفاده کنیم. بالابردن بهره‌وری نیز نیاز به توسعه ظرفیت فناورانه در داخل دارد. یکی از ظرفیت‌های فناورانه این‌است‌که به‌سمت یکپارچه‌سازی اراضی حرکت کنیم؛ خرده‌مالکی به‌شدت بهره‌وری آب را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد. در پژوهشی که انجام دادیم؛ ثابت کردیم بهره‌وری آب در اراضی که مساحت بیشتری دارند و یکپارچه مدیریت می‌شوند، نسبت به خرده‌مالکان بالاتر است». عباس کشاورز؛ معاون پژوهشی مرکز ملی مطالعات راهبردی کشاورزی و آب نیز با تشریح آسیب‌های احتمالی سیاست آب مجازی گفت: «این سیاست؛ هم به‌لحاظ داخلی و هم خارجی با موانعی روبه‌روست؛ ضمن‌اینکه ما به امنیت غذایی حساس هستیم و به‌همین‌دلیل تاکنون دراین‌عرصه وارد نشده‌ایم». وی مسئله «اقتصاد و معیشت» را از دیگر موضوعات مهم برای اجرای این سیاست برشمرد و افزود: «موضوع اشتغال و زندگی مردمی‌که مرتبط با تولیدات آب‌بر هستند و زنجیره‌ای را که تاکنون برای خود تعریف کرده‌اند، باید به‌عنوان مسئله مهم درنظر گرفت و ایجاد تغییر دراین‌باره، بدون دلایل توجیهی طرف‌های کارشناسی موردپذیرش قرار نخواهد گرفت؛ خصوصاً اینکه دولت‌ها در مواردی، تعصبات بخشی دارند؛ برای‌نمونه ما شاهد مسائل مرتبط با تولید خودرو و فعالان این‌حوزه هستیم. دنیا در دهه ۴۰ درباره مسائل سیاسی و در دهه ۸۰ درباره مسائل تجاری وارد تعامل شد؛ اما با وجود اجماع بر اهمیت مسئله آب مجازی، تاکنون دراین‌رابطه شاهد اقداماتی نبوده‌ایم. نشست‌هایی درخصوص نجات کره زمین برگزار می‌کنند؛ اما در آن‌ها کمتر درخصوص تجارت آب مجازی و روان‌تر‌کردن آن طرح موضوع می‌شود. به‌نظر می‌رسد که آن‌هاکه بیشتر به این‌مسائل توجه می‌کنند، برای آینده خود در‌حال‌ذخیره آب هستند؛ ازاین‌رو، پیگیر اجرای سیاست آب مجازی نمی‌شوند». معاون پژوهشی مرکز ملی مطالعات راهبردی کشاورزی و آب گفت: «با اجرای سیاست آب مجازی، واردات و وابستگی کشور کم؛ و سطح بهداشت و سلامت جامعه زیاد می‌یابد». وی باتأکیدبراینکه خط قرمز، پایداری سرزمین است و اگر می‌خواهیم کشاورزی و امنیت غذایی داشته باشیم، اول باید سرزمینمان پایدار باشد، افزود: «باید تجربه‌ای را که درخصوص دریاچه آرال ایجاد شد، موردتوجه قرار داد و نشان می‌دهد که اشتباه بشر بسیار پرهزینه است». وی بااشاره‌به آب‌بری بالای کاشت محصولاتی مانند برنج، چغندر بهاره، نیشکر خوزستان و ضرورت اصلاح الگوی علوفه در ایران گفت: «باید کمک کرد مردم درجهت اجرای این سیاست‌ها با دولت همراه شوند و فرهنگ‌سازی کنیم و نهادهای مرتبط ایجاد شود. باید کمک کرد فناوری، همکاری علمی و سرمایه وارد کشور شود. ما باید از این ریاضت عبور کنیم. فرصت محدودی برای اجرای این سیاست‌ها داریم و کوچک‌ترین زمان را هم نباید از دست داد»./ مهر