شب یلدا به‌روایتِ علم نجوم
از گذشته‌های دور، آغاز زمستان با شب چله برای ایران همراه با برگزاری آئین و رسوم خاصی گرامی داشته می‌شود؛ شبی که به‌عقیده ایرانیان «بلندترین شب سال» است و آن‌را با دورهمی در کنار خانواده و بزرگان فامیل سپری می‌کنند. آئین یلدا جشنی‌ست که از 7000سال‌پیش تاکنون در میان ایرانیان برگزار می‌شود و نیاکان ما به دانش گاه‌شماری دست پیدا کردند و دریافتند که اولین شب زمستان، بلندترین شب سال است. ایرانیان باستان، آخرین‌روز پائیز و روز اول زمستان را شب زایش مهر یا زایش خورشید می‌خواندند و جشنی برپا می‌کردند. حکایت یلدا اما از وضعیت خورشید در آسمان ایجاد می‌شود؛ جایی‌که خورشید در حرکت سالیانه خود در اول زمستان در جنوبی‌ترین نقطه شرق طلوع؛ و در جنوبی‌ترین نقطه غرب، غروب می‌کند و با کم‌شدن زاویه حرکتی خورشید در آسمان دراین‌زمان شاهد انقلاب زمستانی و بلندترین شب و کوتاه‌ترین روز سال هستیم. از فردای آن، ارتفاع خورشید مجدداً افزایش می‌یابد و غلبه خورشید بر تاریکی آغاز می‌شود که از آن به «زایش خورشید» یاد می‌کرده‌اند. ازاین‌زمان‌به‌بعد، طول روزها بیشتر و شب‌ها کوتاه‌تر می‌شود.
عمران مرادی؛ عضو شورای علمی مرکز نجوم ادیب اصفهان درتوضیح علمی و نجومی این‌رویداد، گفت؛ از گذشته‌های دور، چهار موقعیت خورشید برای ایرانیان ارزشمند بوده و نقاط عطف تقویمی برای ایرانیان باستان محسوب می‌شود. وی بابیان‌اینکه شغل‌های اصلی ایرانیان باستان که همان کشاورزی و دام‌پروری بوده طبق این چهار موقعیت شکل می‌گرفت، افزود؛ این چهار موقعیت در سال که وابسته به نجوم و حرکت زمین به دور خورشید است، موجب ایجاد و تغییر فصول شده و از دیرباز برای ایرانیان حائزاهمیت است. این پژوهشگر و مدرس نجوم تصریح کرد؛ از این چهار موقعیت، دومورد اعتدالین (بهاری و پائیزی) و دو نقطه انقلابین (تابستانی و زمستانی) نامیده می‌شود. ایرانیان باستان این چهار زمان مهم را با برپایی آئین و رسوم خاصی گرامی می‌داشتند. درحال‌حاضر دو آئین نوروز و شب یلدا برای ما باقی مانده و نظیرِ نیاکانمان آن‌را جشن می‌گیریم. مرادی توضیح داد؛ نقطه اول، «اعتدال بهاری» و لحظه تحویل سال است؛ یعنی وقتی زمین یک دور کامل زده است. از روز اول بهار ارتفاع خورشید رفته‌رفته زیاد می‌شود تا اول تیر که «انقلاب تابستانی» رخ می‌دهد و طولانی‌ترین روز و کوتاه‌ترین شب سال را شاهدیم. وی تصریح کرد؛ ارتفاع خورشید تا اول مهر کم می‌شود و به «اعتدال پائیزی» می‌رسیم؛ تا آخر پائیز که در شب یلدا «انقلاب زمستانی» آغاز می‌شود. این مدرس نجوم گفت؛ اعتدال زمان‌هایی‌ست که کل کره زمین ازنظر دما و آب‌وهوا در حالت اعتدال قرار می‌گیرد و شرایط در تمام کره زمین یکسان است. در دو نقطه اعتدالین یک وضعیت اعتدال رخ می‌دهد؛ یعنی زمانی‌که در نیمکره شمالی فصل بهار است و نیمکره جنوبی پائیز را تجربه می‌کنند و برعکس. در زمان اعتدالین طول روز و شب دقیقاً برابر است و ۱۲ساعت روز و ۱۲ساعت شب است. خورشید دقیقاً از شرق طلوع و در غرب غروب می‌کند. وی توضیح داد؛ درزمانی‌که زمستان در نیمکره شمالی آغاز می‌شود، برای ساکنان نیمکره جنوبی، شروع فصل تابستان است و ساکنان نیمکره جنوبی بلندترین روز و کوتاه‌ترین شب را تجربه خواهند کرد. این پژوهشگر نجوم بااشاره‌به وضعیت خورشید دراین‌فصل سال، گفت؛ درحال‌حاضر در وضعیتی هستیم که نیمکره شمالی و قطب شمال درجهت مخالف خورشید قرار دارند و تابش خورشید مایل است؛ بنابراین در نیمکره شمالی، زمستان آغاز می‌شود. مرادی، انقلابین را زمان اوج گرما و سرما اعلام کرد و گفت؛ حرکت زمین به دور خورشید و دوری و نزدیکی خورشید به زمین باعث ایجاد فصول نمی‌شود و ازآنجا‌‌که مدار حرکت زمین بیضی‌ست، تنها حدود هفت‌درصد در گرما و سرمای دما بر زمین تأثیرگذار است. در زمان انقلاب تابستانی نیمکره شمالی خورشید در اوج ارتفاع قرار می‌گیرد و در نوار استوایی شمالی عمود می‌تابد و در بقیه مناطق نیز در اوج فاصله است. دراین‌حالت، در نیمکره شمالی اول تیر طولانی‌ترین روز سال و کوتاه‌ترین شب را داریم و وضعیت مقارن آن در نیمکره جنوبی طولانی‌ترین شب سال و کوتاه‌ترین روز خواهد بود. وی باتأکیدبراینکه عامل اصلی تغییر فصول در زمین، کج‌بودن محور زمین است، تصریح کرد؛ اگر میله‌ای فرضی را از مرکز و قطب شمال و جنوب زمین عبور دهیم، این میله فرضی، محور زمین است و نسبت به مدار عمود نیست و موجب می‌شود زمین در ماه‌های مختلف و موقعیت‌های مختلف، مدار تابش خورشید را متفاوت احساس کند. به‌گفته مرادی؛ مدار زمین نسبت به خورشید حدود ۲۳.۵درجه کج است؛ یعنی زمین در هنگام چرخش به دور خورشید، گاهی قطب شمال و نیمکره شمالی سمت خورشید قرار می‌گیرد که دراین‌زمان در نیمکره شمالی تابستان است و برعکس نیمکره جنوبی که از خورشید دور می‌شود، زمستان را تجربه می‌کند و زمانی‌که زمین دور می‌زند و سمت دیگر آن به‌سوی خورشید قرار می‌گیرد و روند فصول در نیمکره‌های زمین برعکس می‌شود. این مدرس نجوم توضیح داد؛ در نقطه انقلاب تابستانی خورشید از شمال‌شرق طلوع و در شمال‌غرب غروب می‌کند؛ بعدازآن حرکت خورشید دوباره سمت شرق می‌رود و کم‌کم شب‌ها بلند و روزها کوتاه می‌شود. اول دی خورشید از جنوب‌شرق طلوع می‌کند و کوتاه‌ترین روز سال و طولانی‌ترین شب سال رخ می‌دهد. البته باید توجه داشت این موقعیت در نیمکره جنوبی و شمالی برعکس است. مرادی بااشاره‌به اهمیت شب یلدا، گفت؛ چهار نقطه منجمان از دیرباز برای ایرانیان حائزاهمیت بوده و با برپایی جشن‌هایی این لحظات را جشن می‌گرفتند که اکنون تنها لحظه اعتدال بهاری و انقلاب زمستانی برای ما باقی مانده است. وی افزود؛ از گذشته‌های دور مرسوم بوده که شب یلدا در منزل یکی از بزرگان فامیل دورهم جمع می‌شدند و با خوردن تنقلات، گفت‌وگوی صمیمانه و کتاب‌خوانی و ازجمله شاهنامه‌خوانی و تفأل بر دیوان حافظ، کوچک‌ترها از تجارب بزرگ‌ترها بهره‌مند می‌شدند و با رسم و رسوم ملی و طریق صحیح زندگی آشنا می‌شدند. وی بابیان‌اینکه نیاکان ما یلدا را شب‌چیرگی روشنایی بر تاریکی می‌دانستند و سعی می‌کردند در طولانی‌ترین شب سال شاد باشند، اظهار کرد؛ از فردای این‌روز جهت حرکت خورشید عوض می‌شود تا به اول فروردین و اعتدال بهاری برسیم. مرادی به شرایط متفاوت امسال در‌پی ادامه شیوع ویروس کرونا اشاره کرد و گفت؛ یلدای امسال مانند سال قبل، متفاوت است. همه مراسم‌ها با بیماری کووید-۱۹ که دنیا را دگرگون کرده دستخوش تغییر شده و یلدای امسال ما نیز مستثنا نیست. ستاره‌شناسان بیش‌ازآنچه دغدغه نجومی و مقارنه مشتری و زحل که در شب یلدا رخ می‌دهد را داشته باشند، به‌فکر بیماری کووید هستند. وی بابیان‌اینکه چیزی به‌اندازه علم جلوی بیماری‌ها را نمی‌گیرد، تصریح کرد؛ هیچ‌کدام از ما نمی‌دانیم وضعیت این بیماری چگونه است و ممکن است خود بی‌هیچ علامتی ناقل آن باشیم. پس برای جلوگیری از انتشار بیشتر این ویروس، بیایم امسال نیز یلدا را متفاوت برگزار کنیم. این پژوهشگر نجوم باتأکیدبراینکه نگذاریم شب یلدا برای ما تبدیل به عزا شود، خاطرنشان کرد؛ امسال به‌هرصورتی گذراست و اگر امسال را به‌تنهایی سپری کنیم، شب یلداهای شادی در ادامه زندگی خواهیم داشت؛ پس بهتر است که با درخانه‌ماندن و برگزاری مجازی یلدا با عزیزان و بزرگان فامیل، زمینه‌های نشر ویروس را از بین ببریم. مرادی تأکید کرد؛ نگذاریم امسال شب یلدا آخرین‌شب یلدا برایمان باشد؛ زیرا شاید با جمع‌شدن درکنارهم آخرین‌شب یلدا را رقم بزنیم. بهترین کار برای کنترل ویروس کرونا قطع زنجیره انتقال است و با درخانه‌ماندن و جلوگیری از تجمعات غیرضروری می‌توانیم به این‌مهم دست یابیم./ ایسنا