کوکهایی که سنتی را دوباره احیا کرد
اکرم دانشطلب
طنین دوباره صدای فراموششده کمان حلاج در ایوان خانههای روستایی در خراسان شمالی حکایت از رونق مجدد بازار لحافدوزی دارد. بهگزارش باشگاه خبرنگاران جوان؛ لحاف از روکشکردن پنبه یا پشم بهوسیله پارچه متقال و روکش کردن آن با ملحفه یا پارچه مخمل درست میشود. لحاف از پتو گرمتر است و معمولاً فقط در زمستان بهکار میرود. حرفه لحافدوزی که تا چنددهه پیش در تمام مناطق شهری و روستایی ایران رواج بسیاری داشت امروزه و بهدلیل توسعه صنعت نساجی و تولید انواع پتوها و لحافهای صنعتی متنوع و رنگارنگ رو به انقراض و فراموشیست. هرچند هنوز میتوان ردپایی از آنرا در محلات قدیمی شهرها و برخی روستاها مشاهده کرد؛ ردپایی که اگر به سرنخی برای احیای این هنر تبدیل نشود، بهزودی و برای همیشه در هیاهوی توسعه صنعت و تکنولوژی کمرنگ و فراموش میشود.
رویه لحاف از بههمدوختن قطعات پارچههای پنبهای رنگین یا پارچههای مخمل درست میشود و درون لحاف را پشم یا پنبهای که حلاج آنرا زده است میگذارند و پس از پرکردن و دوختن رویه آن، با چوب تشکصافکن آنرا صاف میکنند و سپس با سوزن لحافدوزی که ۷ تا ۱۰سانتیمتر است و نخ پنبهای یا کتانی آنرا میدوزند. استفاده از لحاف در خراسان شمالی جایگاه ویژهای دارد و هنوزهم لحافدوزان در این حرفه مشغولبهکار هستند. لحافدوزی شاید تنها حرفه باقیمانده از دیرباز تاکنون است که بهواسطه تقاضای مردم هنوزهم استوار و پابرجا مانده و یکی از کالاهای اصلی جهیزیه دختران تا چنددهه پیش، لحاف و تشک بود. شاید سالهای نهچنداندور صدای لحافدوز در سرتاسر کوچه و خیابانهای خراسان شمالی طنینانداز بود ولی امروز آن صدا به گوش نمیرسد، انگار هنر سنتی پنبهزنی در استان اصلاً وجود نداشته است. امروز بین این رنگارنگی و ماشینیشدن بهندرت میشود که این هنر سنتی فراموششده را در کوچهپسکوچه محلهها پیدا کرد؛ بههمینعلت علاقه مردم نسبت به این شغل کمتر شده و بازار خیلی از لحاف دوزها و پنبهزنها نیز از بین رفته است. در شغل پنیهزنی قبلاً سفارش عروسها زیاد بود؛ بهطوریکه یکی از اقلام مهم جهیزیه جوانان سفارش لحاف به لحافدوزها بود که امروز پتو و خوشخواب جای آنرا گرفتهاند. لحاف و تشک سنتی را باید در خانه مادربزرگها پیدا کرد؛ ولی هماکنون بااینهمه بیمهریها هر سوزنی که به دستشان میرود طرحی نو در ذهنشان نقش میبندد و همینامر انگیزهشان را دوچندان میکند. تهیه این کالا خود آدابی ویژه داشت. پس از خریدن پارچههای لازم برای اینکار با یک لحافدوز خبره هماهنگی بهعمل میآمد و یکروز خاص را برای دعوت او به منزل مادر عروس خانم تعیین میکردند. در روز موعود که حتماً باید از روزهای سعد و مبارک انتخاب میشد، همه خانمهای فامیل در منزل مادر عروس خانم گرد هم میآمدند. در گوشه حیاط یا پشتبام، لحافدوز مشغول کار دوختن لحاف برای جهیزیه عروس میشد.
فنون و مهارت لحافدوزی
هنر لحافدوزی یکی از مشاغل خانگی، با پیشینهای دیرین در خراسان شمالی است که با تغییر سبک زندگی، گرمایش از خیلی خانهها گرفته شده است. لحافدوز در ابتدا با کمان پنبهزنی الیاف پشمی یا پنبهای را حلاجی میکند. (پنبهزنی: اینکار را با وسیلهای کمان مانند چوبی که زه رودهای به آن بسته شده بود و با وسیلهای گوشتکوب مانند که بر زه میکوبیدند انجام میشد و بااینکار پنبهها با لرزش زه زده میشدند.) اینکار چندینساعت زمان میبرد. بعد آنها را در ملحفههای محکم جا میدهد و با چوب تشک صاف کن روی آن میزنند تا خوب صاف شود و سعی میکند ضخامت الیاف را در همه سطح لحاف یکسان و برابر کند. لحافدوز اینکار را با زدن کوکهایی با فاصله منظم روی ملحفه و الیاف درونش انجام میدهد. سپس شروع به دوختن اطراف لحاف کرده و در پایان طرح از پیش کشیده شده را میدوزند. سپس با سوزن لحافدوزی که ۷ تا ۱۰ سانتیمتر است و نخ پنبهای یا کتانی آنرا میدوزند. سوزن بزرگی که لحافدوز از آن برای کوک زدن استفاده میکرد جوالدوز نام داشت.
کوکهایی که سنتی را دوباره احیا کرد
لحافدوز، نسخه اولیه و کاملنشده لحاف را وسط اتاق پهن میکند و مشغول انجام کارهای نهایی روی آن میشود. بیرونیترین قسمت لحاف حکم ویترین کار را داشت. این مرحله یکی از مراحل مهم است که کل زیبایی کار را نشان میدهد. برای رویه اصلی لحاف از پارچههای مخمل یا ساتن استفاده میشود. لحافدوز روی این پارچهها را طرح و نقشدار میکند. نقشهایی مثل طاق ترنج و قلب و جفت قو و… انگشتانه را در دست کرده تا انتهای سوزن روی آن قرار گیرد و پشتسرهم نقشهای را که (با یکتکه صابون یا گچ، نقشه را روی پارچه پیاده کردهاند) دارند را روی پارچه وسط که معمولاً از جنس ساتن است، پیاده میکنند؛ بنابراین لحافدوز سعی میکند این قسمت را به زیباترین روش تزئین کند. نقشهای معروف لحاف بسیار است که معمولیترین آن دارای زمینه قلمکار و گل وسط و کناره یا حاشیهی پهن است که از کتان ساده و رنگهای متضاد درست میشود. لحافدوز بدونداشتن هیچگونه نقشهای طرحهای زیبا و قشنگی را روی لحاف میدوزد که جای بس تحسین و تمجید را دارد. از مرسومترین نقشها برای لحاف نقشهای قرینه یکدیگر، گل و بوت، پری دریایی، طرحی از طاووس، دو قلب، ستارهای، ترنجی و منظره است. لحافدوز گاه حتی برای زیباترشدن رویه کار از هنر تکهدوزی نیز استفاده میکند؛ مثلاً گلها را بهصورت رنگارنگ روی زمینه تکرنگ لحاف میدوخت. در زمانهای قدیم بیشتر لحاف دوخته میشد؛ چراکه برای حفظ بدن از سرما بود طرح رویه آن زیاد مهم نبود و بیشترین مدلی که طرفداران زیادی داشت مدل مجمهای است که با قراردادن مجمه (سینی بزرگ) در وسط لحاف دایره را تنظیم کرده و براساسآن بقیه را هم ادامه داده و در رویه کل لحاف توسط دایرههای پشتسرهم دوخته میشد. سکینه محمدی؛ یکی از بانوان بجنوردیست که این حرفه را از مادربزرگ خود به ارث برده و بیش از ۲۰سال است که در دوخت لحاف سنتی تبحر دارد. او گفت: «در گذشته تقاضا برای استفاده از لحافهای سنتی بسیاربیشتر بود و در میان جهیزیه عروس خانمها لحاف اطلسی سنتی بیش از همه خودنمایی میکرد». محمدی گفت: «روزها لحاف جنبه تزیینی و نمایشی دارد و فقط بهجهت سنتیبودن یک لحاف دستدوز در میان باقی جهاز به چشم میخورد». با چندنفر از استادکاران لحافدوز به بحث و تبادلنظر نشستم؛ دغدغه کمرنگ شدن این پیشه سنتی در بین این استادکاران عدمحمایت دولت است. فعالین اینحوزه کمکهای دولت را گرهگشای بسیاری از مشکلات خود میدانند.
قدیمیترین شغل، صنفی ندارد
هنر لحافدوزی باتوجهبهاینکه یکی از قدیمیترین شغلها بهحساب میآید، اما در میان اتحادیه اصناف و سامانههای سیستمی جایگاهی ندارد؛ هنرآموزان و فعالین اینحوزه تعریفی برای شغلشان ندارند و از هیچ وام و یا تسهیلاتی برخوردار نیستند. امیدوار؛ رئیس اتحادیه اصناف گفت: «برای لحافدوزی بهصورت مستقل صنفی تعریف نشده؛ اما مدیریت این حرفه زیرنظر اتحادیه خیاطان است». حافظی رئیس صندوق کارآفرینی امید استان درخصوص برخورداری استادکاران سنتی از تسهیلات صندوق خرد زنان روستایی گفت: «حوزه پرداخت تسهیلات صندوق کارآفرینی امید بسیار گسترده است، پرداخت تسهیلات برای مشاغل مختلف تعریف شده که مشاغل خانگی هم ازآنجمله است». حافظی گفت: «سقف پرداخت تسهیلات باتوجهبه تجهیزات موردنیاز افراد است».
ثبت ملی لحافدوزی
قهرمانیان؛ معاون صنایعدستی استان درباره حمایت از صنعت لحافدوزی گفت: «این هنر و دانش بومی هر منطقه است و جزو صنایع دستی محسوب نمیشود». قهرمانیان گفت: «تاکنون اقداماتی برای معرفی هنر لحافدوزی و جاروبافی مانه و سملقان برای دریافت کدهای فعالیت صنایع دستی به وزارت خانه انجام شده است؛ درعینحال، لحافدوزی را بهعنوان هنر و دانش بومی استان ثبت معنوی کردهایم». او گفت: «فنون لحافدوزی با شماره ۱۴۳۶ در فهرست آثار ملی کشور بهثبت رسیده است». حسینپناه؛ کارشناس مردمشناسی هم گفت: «برای احیای این هنر مستندنگاری شده، ولی تاکنون وزارتخانه آنرا بهعنوان صنایع دستی نپذیرفته و فعلاً باید ازطریق فنیوحرفهای برای احیا و آموزش آن اقدام شود». بهگفته امیدوار؛ رئیس اتاق اصناف خراسان شمالی، ازآنجاییکه لحافدوزی صنف ندارد، صنف مرتبط با آن یعنی خیاطان ارجاع داده شده است که حمایت چندانی هم نمیشود.
تغییر سبک زندگی و بیمهری به کالای خواب سنتی
اینروزها با مدرنشدن زندگی و تغییر ذائقه و فکر مردم بهویژه نسل جوان استفاده از پتو بجای لحاف سنتی طرفداران بیشتری دارد. تصور عموم مردم ایناستکه قیمت لحاف بیشتر از پتوست؛ اما برخلاف تصورها با چرخی در بازار کالای خواب متوجه میشویم که قیمت یک لحاف با پتو برابری میکند. محبی از فروشندگان کالای خواب و پتو قیمت پتوی یکنفره را بین ۲۰۰ تا ۳۰۰هزار دانست و گفت: «پتوهای دونفره هم قیمتی بین ۳۳۰ تا ۴۰۰هزار دارد». لطیفی؛ سخنگوی گمرک استان گفت: «در ۱۰ماهه سال ۹۹، هزار و ۷۶۸کیلو انواع پتو و روانداز بهارزش هفتهزار و ۵۹۸دلار از کشور چین وارد کشور شد». گردش مالی قابلتوجه و اشتغال فراوانی که لحافدوزی بهوجود میآورد، توجه بیشتر مسئولین و بخش خصوصی را به این پیشه میطلبد. موضوع خواب و ارتباط مستقیم آن با سلامتی بدن همچنین استفاده از کالای خواب سنتی مانند لحاف علاوهبر تأمین کیفیت خواب، موضوع قابلتوجهی در بحث اشتغالزاییست. جمعیت ۸۰میلیونی کشور و نیاز مبرم مردم به خواب و کالای خواب سالم، بیشک میتواند شغل لحافدوزی را دوباره احیا کند و این پیشه در دسته مشاغل پایدار قرار گیرد. خراسان شمالی؛ سرزمین اقوام ایرانیست که هریک هنر و فرهنگ مخصوص بهخود را دارد؛ اینموضوع میتواند فرصتی برای تولید کالای خواب بازارپسند در استان بهوجود میآورد.