تغییر الگوی کِشت؛ پایانی بر بحران آب در استان مرکزی
افزایش مساحتِ پهنه خشک استان مرکزی از دهه ۶۰ تاکنون، زنگ خطری جدی برای تصمیم سازان و متولیان بخش کشاورزی بوده و برآوردهای تحقیقاتی نشان می‌دهد در شرایط کنونی توسعه فضاهای گلخانه‌ای، بهره‌گیری از آبیاری نوین و در یک‌کلام تغییر الگوی کِشت، راهبرد حیات اقتصاد کشاورزی در این خطه است. استان مرکزی با ۴۴درصد کاهش بارندگی، خشک‌سالی جدیدی را در سال پیش رو تجربه می‌کند و سالانه از منابع زیرزمینی آن دومیلیارد و ۱۰۰میلیون‌متر‌مکعب آب برداشت می‌شود و میزان کسری مخزن ذخایر آب زیرزمینی آن در هرسال ۲۳۵میلیون‌متر‌مکعب برآورد شده و این بدان معناست که سالانه معادل ۲۳۵میلیون‌متر‌مکعب، از حجم آب زیرزمینی این خطه افت می‌کند. آمارها می‌گویند؛ ۹۲درصد از حجم آب مصرفی استان مرکزی در بخش کشاورزی، سه و نیم درصد در بخش صنعت و بقیه در بخش آشامیدنی به مصرف می‌رسد. سه سد بزرگ ۱۵ خرداد، کمال صالح و سد ساوه و یک‌هزار و ۳۱۰ سد کوچک و بزرگ تحت‌مدیریت شرکت آب منطقه‌ای و جهاد کشاورزی این‌استان قرار دارد که به‌گفته مسئولان استانی میزان ذخیره آب موجود در سدهای بزرگ استان به‌دلیل خشک‌سالی و کاهش بارندگی‌ها امسال نسبت به مدت مشابه سال گذشته ۳۰درصد کاهش یافته است.
براساس مفاد برنامه سازگاری با کم‌آبی، ۶۹۰ میلیون‌متر‌مکعب از مصارف و برداشت از سفره‌های آب‌های زیرزمینی استان مرکزی تا پایان برنامه هفتم، کاهش یابد. به‌گفته مسئولان استان مرکزی باتوجهبه کاهش سطح آب سفره‌های زیرزمینی درراستای جلوگیری از افت بیشتر منابع آبی استان، چاره‌ای جز تغییر الگوی کشت و بهره‌مندی از روش‌های نوین آبیاری و ترویج کِشت محصولات کم‌آب‌بر وجود ندارد. پیامدهای شدید خشک‌سالی در استان مرکزی به‌ویژه خسارت یک‌هزار‌میلیارد‌تومانی به کشاورزان این خطه در سال جاری، لزوم بهره‌مندی از روش‌های نوین کشت و آبیاری را در قطب چهارم صنعت ایران دوچندان کرده است. افزایش ۳۰هکتاری گلخانه‌های استان مرکزی درراستای تحقق طرح تغییر الگوی کشت باجدیت در استان دنبال می‌شود و براین‌اساس، توسعه سیستم‌های آبیاری نوین نیز در دستورکار قرار گرفته که ۱۶۲هزار‌هکتار اراضی مستعد، به ۱۷۵هزار‌هکتار افزایش یافته است. بنابر اعلام کارشناسان استان مرکزی با توسعه فضاهای نوین تولید در بخش کشاورزی، بهره‌گیری از ظرفیت محصولات گلخانه‌ای و کم‌آب‌بر، توسعه آبیاری نوین و افزایش بهره‌وری از منابع آبِ بخش کشاورزی در دستورکار قرار گرفته است.
کشت گیاهان دارویی در ۱۲۰هکتار از عرصه‌های کشاورزی
مدیر باغبانی سازمان جهاد کشاورزی استان مرکزی معتقد است: «بهره‌مندی از ظرفیت کشت کم‌آب‌بر و گلخانه‌ای باتوجهبه استعداد عرصه‌های کشاورزی عامل بهره‌وری و افزایش ارزش‌افزوده اقتصادی برای کشاورزان و فعالان بخش کشاورزی‌ست». علی‌اصغر زارعی افزود: «کاشت ۱۵۰هکتار گیاهان دارویی در عرصه‌های کشاورزی استان مرکزی امسال برای این‌استان تعهد شد که تاکنون این گیاهان در ۱۲۰هکتار از عرصه‌های جهاد کشاورزی استان کشت شده است. کشت گیاهان دارویی در اراضی کشاورزی استان مرکزی علاوه‌بر صرفه‌جویی در مصرف آب کشاورزی، افزایش درآمد ۱۰ تا ۱۵برابری برای کشاورزان به‌همراه دارد». وی افزود: «باتوجهبه افزایش گرما و تغییر اقلیم در کشور و استان مرکزی طرح سایبان باغ‌ها با هدف کاهش دمای هوا در این اراضی، افزایش بهره‌وری و کاهش هدررفت آب کشاورزی و کاهش تبخیر در این اراضی اجرایی می‌شود. امسال ایجاد سایه‌بان در ۱۶۰هکتار از باغات استان مرکزی درراستای کاهش مصرف آب کشاورزی برای سازمان جهاد کشاورزی استان تعهد شده بود که تاکنون این‌طرح در ۶۵هکتار از باغات استان اجرایی شده است. ایجاد ۶۳۰هکتار فضای گلخانه‌ای درراستای اجرای برنامه سازگاری با کم‌آبی برای سازمان جهاد کشاورزی استان مرکزی تعهد شده بود که به‌دلیل عدم اختصاص چاه‌های فرم یک به گلخانه‌های استان، تاکنون ۲۶هکتار فضای گلخانه‌ای در استان ایجاد شده است». زارعی افزود: «هدف اجرای برنامه کشت زعفران در استان مرکزی ۱۵صدم‌میلیون‌متر‌مکعب در بخش کشاورزی این‌استان در سال جاری بود که تاکنون اجرای این‌طرح‌ها یک‌دهم‌میلیون‌متر‌مکعب صرفه‌جویی آب در این بخش را به‌همراه داشته است. هدف اجرای کاشت گل محمدی در سال جاری درایناستان صرفه‌جویی ۵۳صدم‌میلیون‌متر‌مکعب آب در بخش کشاورزی‌ست که با کاشت این‌محصول در استان تاکنون ۳۷صدم‌میلیون‌متر‌مکعب آب دراین‌بخش صرفه‌جویی شده است. هدف صرفه‌جویی آب کشاورزی برای اجرای طرح ایجاد سایه‌بان در باغات استان مرکزی ۴۹صدم میلیون‌متر‌مکعب در سال جاری‌ست که با اجرای این‌طرح در سال جاری سه‌دهم‌میلیون‌متر‌مکعب در آب کشاورزی صرفه‌جویی شده است».
اجرای سامانه آبیاری نوین و صرفه‌جویی ۳۲۰میلیون‌متر‌مکعبی آب
سرپرست سازمان جهاد کشاورزی استان مرکزی نیز گفت: «۱۷۰هزار‌هکتار زمین کشاورزی در باقابلیت اجرای سامانه آبیاری نوین درایناستان وجود دارد که ۷۱هزار‌هکتار این اراضی به انواع سامانه آبیاری نوین تجهیز شده است». علی صفری افزود: «اجرای طرح سامانه آبیاری نوین در این اراضی صرفه‌جویی ۳۲۰میلیون‌متر‌مکعب آب در بخش کشاورزی را به‌همراه دارد. ۱۰ طرح در حوزه آب‌وخاک و تولیدات گل‌وگیاه درراستای اجرای طرح سازگاری با کم‌آبی در استان مرکزی توسط سازمان جهاد کشاورزی تعریف شده است». مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای استان مرکزی نیز در‌این‌خصوص گفت: «میانگین بارندگی در مدت ۵۰سال گذشته درایناستان ۲۶۰میلی‌متر بود که بیشترین بارندگی‌های سال ۹۸ با ۴۴۰میلی‌متر و کمترین بارندگی‌های سال گذشته با ۲۰۰میلی‌متر بوده است». عزت‌الله آمری افزود: «تمامی دشت‌های استان مرکزی اکنون ممنوعه و برخی از دشت‌ها نیز مرحله بحرانی قرار دارند و سالانه ۲۱۰میلیون‌متر‌مکعب از سفره‌های زیرزمینی برداشت می‌شود که این‌مهم کسری در سفره‌های زیرزمینی در دشت‌های استان را به‌همراه دارد». وی گفت: «2.5میلیارد‌متر‌مکعب آب سالانه از سفره‌های زیرزمینی این‌استان برداشت می‌شود و با وجود استفاده از آب‌های سطحی، این‌مهم فشاری زیادی بر روی سفره‌های زیرزمینی ایجاد کرده است. سطح آب سفره‌های زیرزمینی دشت اراک و ساوه در مدت دو تا سه‌سال‌گذشته به‌دلیل رعایت کشاورزان تاحدی تثبیت شده است».
آبخیزداری و پایداری منابع آب برای توسعه بخش کشاورزی
معاون آبخیزداری اداره‌کل منابع‌طبیعی و آبخیزداری استان مرکزی نیز گفت: «باتوجهبه تغییر اقلیم، تغییر بارندگی از برف به باران و پراکنش بارندگی‌ها، کنترل و ذخیره‌سازی روان‌آب‌ها برای تغذیه سفره‌های زیرزمینی طرح‌های آبخیزداری از سال ۷۰ تاکنون در ۱۲هزار و ۷۰۰ نقطه از اراضی ملی و آبخیز استان اجرایی شده است». رضا عظیمی افزود: «اجرای طرح‌های آبخیزداری درایناستان موجب مدیریت و کنترل ۹۲ میلیون‌متر‌مکعب از روان‌آب‌ها در هر بار آبگیری در سطح حوزه‌های آبخیز استان می‌شود. اجرای طرح‌های آبخیزداری در استان مرکزی علاوه‌بر کنترل و مدیریت روان‌آب‌های سطحی، موجب کاهش فرسایش یک‌تن در هر‌هکتار خاک می‌شود. بیشتر طرح‌های آبخیزداری در شهرستان‌های اراک، ساوه، زرندیه و شازند اجرا شده و بارندگی‌های پائیز امسال موجب آبگیری پنج‌درصدی مخازن طرح‌های آبخیزداری استان شده است». عظیمی گفت: «عملیات اجرایی گابیون‌بندی، مراقبت و نگهداری، نهال‌کاری، مرمت سازه‌های قدیمی و مرمت بندهای خاکی امسال در شهرستان‌های استان آغاز شده است». وی افزود: «عملیات آبخیزداری با اجرای این‌طرح‌ها در سطح ۱۷هزار‌هکتار از اراضی ملی و آبخیز شهرستان‌های خمین، شازند، اراک، ساوه، زرندیه، محلات و شازند انجام می‌شود. ۱۰۰میلیارد‌ریال اعتبار برای اجرای این‌طرح‌ها در حوزه آبخیز شهرستان‌های استان اختصاص یافته است». استان مرکزی رتبه نخست در تنوع تولید گل و گیاهان زینتی، رتبه دوم تولید گل‌ها شاخه بریده، رتبه سوم در تولید گل و گیاهان زینتی، رتبه دوم سطح زیر کشت و تولید انار کشور، رتبه ششم تولید پسته، مقام هشتم تولید گل محمدی، مقام نهم در تولید انگور، رتبه سوم در تولید لوبیا و رتبه پنجم در تولید جو را به‌خود اختصاص داده است. استقرار ایستگاه انار ساوه، پژوهشکده گل و گیاهان زینتی محلات، ایستگاه ملی تحقیقات لوبیای خمین، وجود شعبه ششم تحقیقات واکسن و سرم‌سازی رازی، وجود ایستگاه تحقیقات ماهیان زینتی و مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع‌طبیعی نیز از ظرفیت‌های علمی و تحقیقاتی استان مرکزی‌ست. استان مرکزی با تولید حدود ۵۴هزار‌تن گوشت سفید، ۵۳هزار‌تن تولید گوشت قرمز، ۳۲۰هزار‌تن شیر، حدود ۴۱هزار‌تن تولید تخم‌مرغ از جایگاه ویژه‌ای در تولیدهای بخش کشاورزی و دامداری در سطح کشور برخوردار است. استان مرکزی رتبه اول صادرات ماهیان زینتی را به‌خود اختصاص داده و حدود ۹۰درصد صادرات این ماهیان از‌این‌استان انجام می‌شود.
مهدی عظیمی/ ایرنا