پشت‌پرده تخلیه هیجانات چهارشنبه آخر سال
پگاه آقایی
از سالیان دور اقشار مختلف مردم در گروه‌های سنی گوناگون در مراسم چهارشنبه‌سوری شرکت می‌کنند که آنچه در این جشن به‌چشم می‌خورد، میل به هیجان خواهی‌ست. بیشتر هیجانات از نوع کارکردی هستند یعنی یک نماد بیرونی داشته و کارکرد اجتماعی دارند. ما در توصیف هیجانات جمعی دچار مشکل هستیم و شیوه ابراز و نشان‌دادن این هیجانات از فرهنگی به فرهنگ دیگر متفاوت است. لاله شهیدی؛ دکترای روانشناسی عمومی و مشاور نوجوان و خانواده دراین‌باره گفت؛ همه افراد دارای یک سطح برانگیختگی هستند که میزان آن از شخصی به شخصی دیگر متفاوت است. کلاً در ادبیات روانشناسی هیجانات، دو نوع شادی هست سؤال اساسی این‌است‌که در چهارشنبه‌سوری با کدام‌یک از این هیجانات مواجه هستیم؟ وی عنوان کرد؛ در چهارشنبه‌سوری فقط شادی مشاهده می‌شود. به‌راستی حلقه گمشده پدیده‌ای مانند چهارشنبه‌سوری که دارای قدمت طولانی‌ست و قرار است حسی مثبت به انسان منتقل کند، چیست؟ شهیدی ادامه داد؛ ازنظر روانشناسان نام این حلقه گمشده دلهره خواهی‌ست که با هیجان متفاوت است. هیجان‌طلبی یک صفت پایدار است که اگر در فردی به‌وجود آید زیست‌شیمی مغز او با دیگران متفاوت می‌شود و سبکی جدید زندگی به‌وجود می‌آورد. این مشاور نوجوان و خانواده بیان کرد؛ معمولاً در علم گفته می‌شود که تکرار ملال‌آور است اما احساس، تکرار را دوست دارد و طبیعت با تکرار ساخته می‌شود. به‌طورکلی می‌توان گفت جامعه با تکرار نیرو می‌گیرد. با یک نگاه به پدیده چهارشنبه‌سوری می‌بینیم که طبیعت، انسان و جامعه همه درگیر تکرار هستند. وی بابیان‌اینکه هیجان غیر از مؤلفه زیستی‌اش دو مؤلفه دیگر (مؤلفه یادگیری و مؤلفه شناختی) هم دارد، تأکید کرد؛ دریک‌کلام هیجان با معنا ارتباط دارد؛ هر معنایی که شما به یک پدیده دهید متناسب‌باآن هم هیجانش را تجربه می‌کنید. در بحث تاریخ‌شناسی مشاهده می‌شود که چقدر این معنا متفاوت شده و طبیعی‌ست که نوجوان هیجان متفاوتی را تجربه کند. وی افزود؛ در بحث سیر تاریخی، بشر در شش‌روز اول عید خود را آماده می‌کند که به پیشگاه خداوند حاضر شود. برای قسم یادکردن به وحدانیت خداوند بشر احتیاج به خرد دارد. خداوند گوهر خرد را در دهان ماهی گذاشت و امر کرد به انسان که ماهی را بخورد. پس حتی غذای شب عید هم معنا دارد پس چه طور می‌شود هیجانی که در چهارشنبه‌سوری نشان می‌دهید، معنا نداشته باشد؟ شهیدی یادآور شد؛ طبق مباحث بهداشت روانی، مردمی‌که نگاه نمادین به آداب‌ورسوم خود دارند، دارای سطح بهداشت روانی بالایی هستند؛ مبحثی که به‌تازگی در اروپا و آمریکا به‌عنوان کیفیت زندگی مطرح می‌شود. وی بابیان‌اینکه حلقه مفقوده درارتباط‌با چهارشنبه‌سوری نداشتن نگاه نمادین است، عنوان کرد؛ وقتی نگاه علامتی در جامعه وجود داشته باشد هیجان کاملاً مقطعی و از نوع اول است. تک‌تک موقعیت‌های اجتماعی در فرهنگ ما باید یادآور ذهن ناهوشیار جمعی ما باشد. صفتی که در ذهن ناهوشیار جمعی ایرانیان وجود دارد سرعت واکنش فوری آن‌ها نسبت به تهدیدهای جمعی‌ست. شهیدی اظهار کرد؛ پدیده چهارشنبه‌سوری یادآور هیچ‌کدام از خاطرات بزرگ ما نبوده و این یک اصل ساده در روانشناسی فرهنگی‌ست. وی درخصوص اشخاصی که هیجان نوع اول را دارند، تأکید کرد؛ این‌افراد به‌طورمعمول با «بودن» سروکار دارند و به‌طرف «شدن» حرکت نمی‌کنند. تبعات بهداشت روانی آن‌ها این‌گونه‌است‌که زندگی را پر از شانس می‌بینند. این اشخاص هرگاه در محیطی قرار بگیرند که مشکلی برایشان پیش آید، دیگران را مقصر می‌دانند. اگر کسی نگاه نمادین داشته و لحظات را برای «شدن» تعریف کند، زندگی را پر از انتخاب می‌داند. شهیدی افزود؛ هیچ‌کس منکر هیجان در انسان نیست ولی چگونگی نشان‌دادنش افتخار فرهنگی به‌حساب می‌آید. اکثر ما چهارشنبه‌سوری را پذیرفته‌ایم ولی آن‌را باور نداریم و این به‌معنای باری‌به‌هرجهت رفتار کردن است؛ بنابراین یا درگیر جمع می‌شویم یا نمی‌شویم. این تکرار ملال‌آور است. بسیاری از مردم در چهارشنبه‌سوری دچار تعارض گرایش اجتنابی می‌شوند به‌این‌معناکه هم دوست دارند وارد گود شوند و هم دوست ندارند و سخت‌ترین نوع تعارض هم همین گرایش اجتنابی‌ست و در آخر هم دیگران این جرئت را به آنان می‌دهند که تجربه‌ای دوساعته داشته باشند. وی بابیان‌اینکه نمی‌توان پدیده چهارشنبه‌سوری و عید را با این فرهنگ غنی ایران به‌صورت علامتی معنا کرد، گفت؛ گرفتن حس مبتنی‌بر ذهن ناهوشیار جمعی که هیجان نوع دوم یا خوشحالی را ایجاد می‌کند، برای دقیقه نود نیست. ما باید کاری کنیم که نه‌تنها در چهارشنبه‌سوری بلکه در تمام زندگی‌مان هیجان نوع دوم جاری باشد که این‌امر نیازمند آن‌است‌که جوانانمان را با معناهای نمادین آشنا کنیم. مشکل جامعه ما داشتن نگاه علامتی به مسائل و راه‌حل آن توجه به فرهنگ 10هزارساله و جایگزینی نگرش نمادین به‌جای نگرش علامتی‌ست. خانواده‌ها باید در مراسم چهارشنبه‌سوری کنار فرزندانشان حضور داشته و آن‌ها را همراهی کنند تا در مکان مناسب این هیجان را مدیریت‌شده ابراز کنند. همچنین مسئولین نیز باید مانع از ورود مواد محترقه به داخل کشور شوند و با وضع جریمه‌های سنگین خریدوفروش این‌محصولات را متوقف سازند./ باشگاه خبرنگاران جوان