جنگ اوکراین و ناامنی غذایی در اروپا
هادی نادری
جنگ اوکراین کنار مؤلفه‌هایی مانند مشکلات ناشی از همه‌گیری کرونا و افزایش جهانی قیمت انرژی، روند عرضه و تولید مواد غذایی در سراسر جهان را تحت‌تأثیر قرار داده و این‌مسئله جوامع اروپایی را که بخشی از اقلام اساسی خود را از مناطق اطراف دریای سیاه تأمین می‌کنند به‌شدت نگران ناامنی غذایی کرده است. بالغ‌بر دوماه از اقدام نظامی روسیه در اوکراین می‌گذرد و هنوز دورنمای روشنی از پایان جنگ مشاهده نمی‌شود. تب رجزخوانی کشورهای غربی و روسیه هرروز بالاتر می‌رود و ناظران معتقدند که درگیری‌ها ممکن است چندین‌سال طول بکشد. اروپا از ابتدای جنگ اوکراین تحریم‌های اقتصادی سنگینی را علیه روسیه وضع کرده و درتلاش است وابستگی خود به نفت و گاز این کشور را تا پایان سال جاری میلادی به صفر برساند. براین‌اساس؛ قیمت هر لیتر بنزین و گازوئیل در اغلب جوامع اروپایی به‌نسبت دوماه قبل ۳۰درصد افزایش یافته است. البته انرژی تنها بخشی نیست که تحت‌تأثیر قرار گرفته و مسلماً پیامدهای جنگ فراتر از هزینه فوری آن تأثیری طولانی داشته که سال‌های آینده بروز و ظهور پیدا خواهد کرد. تحولات اوکراین در دوماه‌گذشته شکنندگی منظومه‌های غذایی جهانی را برجسته کرده. اوکراین و روسیه؛ هر‌دو صادرکنندگان عمده محصولات غلات هستند و روی‌هم‌رفته بیش از یک‌چهارم عرضه جهانی گندم را تشکیل می‌دهند. درواقع، مناطق اطراف دریای سیاه به «سبد نان جهان» مشهور است و دست‌کم ۲۹درصد از صادرات جهانی گندم از روسیه و اوکراین صورت می‌گیرد. الکساندر کاراوایتسف؛ اقتصاددان ارشد در شورای بین‌المللی غلات می‌گوید: «تجارت در دریای سیاه متوقف شده و به‌دلیل تحریم‌های مالی و افزایش بیمه‌ها، کسی تمایل به ارسال کشتی و تجارت در آنجا ندارد. سایر اقلام اساسی مانند ذرت، جو و روغن آفتابگردان نیز به‌این‌دلیل‌که روسیه صادرات غلات را محدود کرده تحت‌تأثیر قرار گرفته و ادامه این جنگ می‌تواند بر کاشت و برداشت محصولات کشاورزی دراین‌منطقه، تأثیر منفی بگذارد». در دوماه‌گذشته قیمت غلات و روغن‌های خوراکی به‌دلیل اثرات کوتاه‌مدت جنگ افزایش شدیدی را تجربه کرده. در کشورهایی مانند بریتانیا (با تولید داخلی نسبتاً بالای غلات و دانه‌های روغنی) تأثیر محدود بوده؛ اما قیمت‌ها بشدت بالا رفته و قفسه روغن بسیاری از فروشگاه‌ها خالی‌ست. این‌درحالی‌ست‌که بسیاری از کشورهای آفریقایی مانند مصر که تقریباً به‌طورکامل به واردات وابسته است، در برابر کمبود مواد غذایی بسیار آسیب‌پذیرتر هستند. عبیر عطفا؛ سخنگوی ارشد برنامه جهانی غذای سازمان ملل می‌گوید: «تأثیر جنگ در اوکراین فراتر از مرزهای این کشور احساس می‌شود». وی هشدار داد: «هرگونه اختلال جدی در تولید و صادرات از این‌منطقه، امنیت غذایی میلیون‌هانفر در سراسر جهان را از بین می‌برد». این‌درحالی‌ست‌که سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد (فائو) اعلام کرد که شاخص جهانی قیمت مواد غذایی در ماه مارس به بالاترین میزان خود از زمان تأسیس فائو رسید. علاوه‌بر تأثیری که عرضه محدود مواد غذایی بر افزایش قیمت‌ها می‌گذارد، اختلال در عرضه کود نیتروژن نیز بر تولید مواد غذایی اثر می‌گذارد. کود نیتروژن، یکی از اصلی‌ترین کودهای موردنیاز کشاورزی‌ست که تأمین آن به‌منظور «افزایش بازدهی زمین‌های کشاورزی» ضروری‌‌ست. اروپا درواکنش‌به تحولات جاری، به‌فکر افزایش تولد مواد غذایی ازطریق تأخیر اجرای مقررات سخت‌گیرانه زیست‌محیطی افتاده است. البته ناظران معتقدند این‌رویکرد، کوته‌بینانه است و در درازمدت نتیجه معکوس دارد. فرانس تیمرمنز؛ معاون کمیسیون اروپا، در ماه مارس گذشته نسبت به چنین اقداماتی هشدار داد: «لطفاً این توهم را باور نکنید که با پشت‌کردن به راهبردهای کشاورزی، به تولید غذا کمک خواهید کرد». به‌هرروی، کارشناسان معتقدند بحران کنونی در سیستم غذایی فقط یک طعم کوچک از آنچه در آینده پیش خواهد آمد، است. آن‌ها می‌گویند هرگونه افزایش در تولید مواد غذایی که با گسترش زمین‌های زراعی در اتحادیه اروپا حاصل شود، به‌دلیل‌اینکه گرمایش زمین و تغییرات اقلیمی، منجر به تغییر جدی و بی‌ثباتی الگوی آب‌وهوای مناطق کشاورزی در سراسر جهان خواهد شد، ناچیز خواهد بود. آخرین گزارش «گروه بین‌دولتی تغییرات آب‌وهوایی» (IPCC) تأثیر گرمایش دودرجه‌ای بر منظومه‌های غذایی را این‌طور خلاصه کرده: «خطرات امنیت غذایی ناشی از تغییرات اقلیم شدیدتر (از گرمایش ۱.۵درجه‌ای) خواهد بود که در جنوب صحرای آفریقا، آسیای جنوبی، آمریکای مرکزی و جنوبی منجر به سوءتغذیه و کمبود مواد مغذی می‌شود. گرمایش زمین به‌تدریج سلامت خاک و اکوسیستم مانند گرده‌افشانی را تضعیف می‌کند، فشار ناشی از آفات و بیماری‌ها را افزایش و زیست‌توده جانوران دریایی را کاهش می‌دهد و بهره‌وری مواد غذایی را در بسیاری از مناطق روی خشکی و اقیانوس تضعیف می‌کند». ازاین‌‌جهت، گویا با ازبین‌رفتن مزارع و محصولات کشاورزی، ناامنی غذایی در دهه‌های آتی افزایش خواهد یافت؛ زیرا اکوسیستم مصرف بشر به‌طور فزاینده‌ای به زمین و منابع بیشتری برای تأمین مواد غذایی نیاز خواهد داشت. طبق مطالعات انجام‌شده؛ ضایعات و مصرف بیش‌ازحد مواد غذایی بخشِ مهم مشکل ناامنی غذایی را تشکیل می‌دهد؛ اما بیشترین سهم مربوط به دام‌پروری‌ست. هنری دیمبلبی؛ تاجر و نویسنده انگلیسی می‌گوید: «۸۵درصد از زمینی که برای تغذیه ما استفاده می‌شود، جهت دامداری مورداستفاده قرار می‌گیرد؛ این‌درحالی‌ست‌که گوشت و لبنیات فقط یک‌سوم کالری ما را تشکیل می‌دهند». به‌گفته وی؛ پروتئین‌های گیاهی به‌طورمتوسط ۷۰برابر کمتر از گوشت گاو، گازهای گلخانه‌ای تولید؛ و بیش از ۱۵۰برابر زمین کمتری مصرف می‌کنند. طبق آمار؛ در اتحادیه اروپا، بیش از ۶۰درصدِ زمین‌های زراعی برای تولید خوراک دام به‌جای غذا برای مصرف بشر استفاده می‌شود. درواقع، بیشتر کالری‌هایی که وارد زمین‌های زراعی برای تولید خوراک دام می‌شود، توسط خود حیوان مصرف می‌شود و بخش کوچکی، به محصول نهایی راه پیدا می‌کند. گزارش گروه IPCC تأکید می‌کند که رژیم‌های غذایی سرشار از محصولات حیوانی، سهم عمده‌ای در انتشار گازهای گلخانه‌ای دارند. در آخرین گزارش این تشکیلات آمده است: «کاهش مصرف بیش‌ازحد گوشت، یکی از مؤثرترین اقدامات در کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای‌ست». درهمین‌پیوند کارشناسان معتقدند نسل امروز بشر باید با تغییر فرهنگ غذایی از بروز ناامنی غذایی در قرن آینده جلوگیری کند. دولت انگلیس قرار است شیوه‌نامه‌ای منتشر کند شامل کاهش ۳۰درصدی مصرف محصولات حیوانی تا سال ۲۰۵۰ و پیشنهادهایی برای تأمین مالی نوآوری درحمایت‌از رشد پروتئین‌های گیاهی. البته تغییرات جزئی زیادی را می‌توان در سیاست غذایی اعمال کرد که به تسریع تغییرات در رفتار و فرهنگ غذایی کمک کند؛ اما نقطه مشترک قریب‌به‌اتفاق گزارش‌ها و تحلیل‌های ارائه‌شده توسط نهادهای بین‌المللی ناظر بر این واقعیت است که: تولید و عرضه غذا، با یک چالش جدی روبه‌روست و باید برای آینده‌ای عادلانه‌تر و مطمئن‌تر، برنامه‌ریزی عملی صورت گیرد./ ایرنا