به‌مناسبت 20خردادماه؛ روز جهانی صنایع دستی
تحقق به‌روزآوری صنایع‌دستی در کارگاه حصیربافی
صنایع‌دستی برای بقا به کاربردی‌شدن نیاز دارد؛ کاری که هنرمند حصیرباف اهل چالوس انجام داد و بااستفاده‌از برخی ایده‌های نوآورانه توانست هنر بومی حصیربافی را که سال‌هاست در ساختار سنتی‌اش باقی‌مانده بود، روی ریل جدیدی قرار دهد و آن‌را با صنعت مد و لباس پیوند بزند. به‌گزارش ایرنا؛ سازمان یونسکو از سال ۱۹۶۴ شورای جهانی صنایع‌دستی را تأسیس کرد تا این‌بخش از میراث معنوی مردم سراسر دنیا با نگاهی ویژه‌تر موردتوجه قرار گیرد. صنایع‌دستی در مازندران پیشینه و پشتوانه‌ای غنی دارد. سبک زندگی بومیان این‌منطقه از شمال کشور در کنار ویژگی‌های اقلیمی آن سبب شد که تولیدات بومی کالاهای موردنیاز زندگی در مازندران متنوع باشند؛ اما صنایع‌دستی دراین‌استان هنوز با جایگاهی که می‌تواند داشته باشد فاصله زیادی دارد. کارشناسان دلایل متعددی را عامل عقب‌ماندن مازندران در بازار صنایع‌دستی ایران نسبت به سایر کشورها می‌دانند. به‌اعتقاد صاحب‌نظران عواملی اعم از کم‌توجهی و حتی بی‌توجهی دستگاه‌های مرتبط با رونق بازار این‌محصولات، ضعف در معرفی و بازاریابی صنایع‌دستی مازندران، انجام نشدن برندسازی، جای خالی سرمایه‌گذاری در بخش صنایع‌دستی مازندران و البته مهم‌تر از همه کم‌توجهی به روزآمدی محصولات صنایع‌دستی در مازندران برای کاربردی‌شدن این‌محصولات در کمتر دیده‌شدن صنایع‌دستی مازندران دخیل هستند؛ اما دراین‌بین برخی از هنرمندان صنایع‌دستی مازندران طی سال‌های اخیر تلاش کرده‌اند که باوجود همه کاستی‌های مربوط به زیرساخت‌های عرضه محصول، چالش‌های تولید و ضعف‌های حمایتی، خودشان دست‌به‌کار شوند و دست‌کم در حلقه اصلی بازاریابی محصولات صنایع‌دستی، یعنی به‌روزآوری تولیدات صنایع‌دستی گام‌های مناسبی بردارند.
ریل‌گذاری جدید در حصیربافی
پروانه زند؛ هنرمند اهل چالوس یکی از همین افراد است که طی چندسال‌اخیر توانسته با برخی نوآوری‌ها و ایده‌های خلاقانه هنر بومی حصیربافی را از ساختار سنتی‌اش و مسیر تولید محصولاتی مانند زنبیل و کلاه و زیرانداز خارج کرد و به صنعت مد و لباس گره زده است. این هنرمند چالوسی در کارگاه خانگی‌اش حصیر را با همان محصولات بومی اولیه به محصولاتی مانند ظرف‌های کاربردی و به‌ویژه کیف‌هایی با طرح‌های به‌روز و متنوع تبدیل می‌کند که این ایده‌های او در فضای مجازی و بازار آنلاین موردتوجه برخی کاربران قرار گرفته است. زند از حدود یک‌دهه‌پیش به هنر حصیربافی علاقه‌مند شد و پس از گذراندن دوره‌های آموزشی و فراگیری حصیربافی تصمیم گرفت فعالیت خود دراین‌عرصه را با شیوه‌ای جدید ادامه دهد. به‌گفته خودش نخستین‌بار این ایده زمانی به ذهنش رسید که تلاش کرد آموخته‌های خود از بافت حصیر را برای شکل دادن به این بافته‌ها بیازماید. یک ظرف را الگوی تولید ظرفی حصیری قرار داد و توانست آن‌را به‌سرانجام برساند. این هنرمند صنایع‌دستی می‌گوید: «من از سر علاقه وارد رشته حصیربافی شدم؛ اما پس‌ازمدتی حس کردم که دراین‌رشته باید کاری متفاوت انجام دهم تا بتوانم محصولات متناسب با نیاز بازار ارائه دهم. به‌همین‌دلیل تصمیم گرفتم حصیربافی را به‌روز کنم و سراغ تولید محصولات جدید بروم. البته طبیعتاً آزمون‌وخطا باید انجام می‌شد تا به یک مسیر مشخص می‌رسیدم. درنهایت روی تولید کیف‌های حصیری با طرح‌ها و ایده‌های جدید متمرکز شدم که خوشبختانه موردتوجه قرار گرفت». کیف‌های حصیری که او در کارگاهش تولید می‌کند طرح‌های متعدد و متفاوتی دارند. برای هرکدام از طرح‌ها نیز نام مستقلی را انتخاب کرده است. این هنرمند چالوسی دراین‌باره اظهار می‌کند: «برای طراحی کیف‌ها از ایده‌های دخترم که دانش‌آموخته معماری‌ست بهره می‌گیرم. در ایده‌پردازی هم تلاش می‌کنیم که صرفاً به حصیری بودن کیف بسنده نکنیم؛ یعنی هدف ما این نیست که محصولی حصیری ارائه کنیم که چند وسیله در آن قرار بگیرد، اما کاربرد یک کیف مناسب در آن تعریف نشده باشد. به‌همین‌دلیل روی اجزای مختلف آن مانند تعبیه بندهای کوتاه و بلند، درنظرگرفتن جیب‌های مختلف، درست بسته شدن درِ کیف و فرم هندسی و ظاهر آن فکر می‌کنیم. پس از اتود زدن برای هر طرح به یک ایده نهایی می‌رسیم و آن‌را اجرایی می‌کنیم».
بازار مجازی، فروش واقعی
یکی از چالش‌های مهمی که هنرمندان صنایع‌دستی با آن معمولاً مواجه هستند کمبود فضا برای عرضه محصولات است. همواره در بیان مشکلات مربوط به هنرمندان صنایع‌دستی این‌نکته بیان می‌شود که باید بازارچه‌های دائمی صنایع‌دستی برپا شوند. هرچندکه این‌نکته امری مهم است و باید تحقق یابد، اما نمی‌توان از این واقعیت چشم پوشید که امروز فضای مجازی و بستر اینترنت بزرگ‌ترین بازار برای محصولات این‌چنینی است. فرصت و ظرفیتی که برخی هنرمندان صنایع‌دستی مانند زند به آن در کارشان توجه کرده‌اند و از آن بهره می‌گیرند. محصولات حصیری تولیدشده توسط زند عمدتاً به‌صورت آنلاین عرضه می‌شود. او برای فروش محصولاتش بیشتر از این‌که به بازارچه‌ها و فروشگاه‌ها تکیه کند، روی فضای مجازی متمرکز شد و از این فرآیند نیز راضی به‌نظر می‌رسد. این هنرمند صنایع‌دستی اظهار می‌کند: «صفحه‌ای در اینستاگرام برای معرفی محصولات راه انداخته‌ایم که دخترم آن‌را مدیریت می‌کند. در این صفحه هم محصولات و ویژگی‌های آن‌ها معرفی می‌شوند و هم بخش مهمی از کار فروش صورت می‌گیرد. در دوسال‌اخیر که کرونا آسیب بسیار زیادی به تولیدکنندگان صنایع‌دستی زد ما در این صفحه فعالیتمان را ادامه دادیم. خوشبختانه فروش مناسبی هم داشتیم. فضای مجازی یک بازار دائمی برای عرضه این‌محصولات است. ضمن‌اینکه گستردگی این بازار قابل‌قیاس با بازارچه‌ها و فروشگاه‌ها نیستند. به‌واسطه همین صفحه محصولات این کارگاه در استان‌های مختلف فروخته شده است. حتی به چند کشور هم تاکنون کیف‌های حصیری ما رسیده است. این فرصتی‌ست که فضای مجازی به بازار محصولات می‌دهد».
روزآمدی روی پایه‌های سنت
هرچندکه ظاهر محصولات حصیری تولیدشده دراین‌کارگاه، مدرن و به‌روز هستند، اما ماهیت این‌محصولات و بسیاری از فرآیندهای تولید در آن تفاوت چندانی با هنر بومی حصیربافی ندارد. ماده اولیه تولید حصیر دراین‌کارگاه امروزی مانند کارگاه‌های سنتی گیاه «گالی» است. گره‌ها هم همان گره‌های سنتی هستند که از دیرباز تاکنون برای تولید حصیر استفاده می‌شد. هم از گره‌های مرسوم در شمال استفاده می‌کند و هم از گره‌هایی که در سایر نقاط ایران برای بافت حصیر استفاده می‌شود؛ اما روش استفاده از بندهای تولیدشده از گالی برای بافت و همچنین بهره‌گیری از حصیرهای تولید شده متفاوت است. درحقیقت تولیدات به‌روز حصیری دراین‌کارگاه همچنان برپایه سنت‌های حصیربافی استوار هستند. کارشناسان و صاحب‌نظران این‌حوزه نیز معتقدند که صنایع‌دستی به‌ویژه در استانی مانند مازندران باید برای خروج از بن‌بست کنونی راه‌های جدیدی در پیش بگیرد. دکتر علی ماهفروزی؛ پژوهشگر و مدرس مبانی گردشگری معتقد است که تولیدکنندگان محصولات صنایع‌دستی باید زندگی امروز مردم را در تولید محصولاتشان مدنظر قرار دهند. وی می‌گوید: «صنایع‌دستی به پایش و سنجش در همه بخش‌ها نیاز دارد؛ یعنی هنرمند صنایع‌دستی ما باید نیاز جامعه در مسائلی مانند پوشاک، مد و حتی معماری داخلی را بداند. مثلاً یک تولیدکننده جاجیم یا گلیم امروز لازم است به تولید محصولاتی فکر کند که در طراحی‌های داخلی امروزی کاربرد داشته باشد. صنایع‌دستی تولید محصولی سنتی بدون توجه به نیاز مخاطب نیست. اتفاقاً طراحی و تولید محصولی مبتنی‌بر اصول بومی تولید آن محصول برای استفاده شدن در زندگی مخاطب امروزی‌ست». دکترای مدیریت گردشگری می‌گوید: «آنچه تولیدکنندگان صنایع‌دستی باید توجه ویژه‌ای به آن داشته باشند تولید آگاهانه محصول است. اگر قرار است و می‌خواهیم صنایع‌دستی را رونق دهیم یک‌بخش مهم از کار باید توسط هنرمندان و تولیدکنندگان صنایع‌دستی رقم بخورد. در غیر این صورت محصول تولیدشده به‌مرور از دایره توجه مخاطب حذف می‌شود». صنایع‌دستی در مازندران هنوز راه زیادی تا رسیدن به نقطه مطلوب دارد؛ اما در کنار لزوم رفع مشکلات و کمبودهای ناشی از ضعف در سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی برای رونق صنایع‌دستی این‌استان که باید توسط مسئولان مرتبط برطرف شوند، خود هنرمندان صنایع‌دستی هم باید در مسیری جدید دست به تولید محصولاتی کاربردی بزنند. مسیری که در آن باید پا را فراتر از چرخه کاملاً سنتی طراحی، تولید و عرضه محصول بگذارند و باتکیه‌بر اصول اولیه تولید محصولات صنایع‌دستی، محصولاتی کاربردی و باب سلیقه و نیاز زندگی مصرف‌کننده هزاره سوم تولید کنند. محصولاتی که در همه فرآیندها از طراحی تا عرضه معیارهای به‌روزتری داشته باشند.