صدای قدمهای «بحران آب» نزدیک میشود؟!
مطهره بستانجوادی
ایران دارای اقلیمهای فراخشک، نیمهخشک و مدیترانهایست و حدود ۶۵درصد از مساحت کشور را اقلیمهای فراخشک و خشک بیابانی دربرگرفته. درایناقلیم میزان بارش بسیارکم یعنی کمتر از ۵۰ تا ۱۵۰میلیمتر در سال است و متوسط درجه حرارت سالانه بسیارزیادی دارد و بههمیندلیل جمعیت نسبتاً محدودی دراینمنطقه جغرافیایی ساکن هستند. مناطق با اقلیم نیمهخشک در کشور بین ۲۰۰ تا ۳۰۰میلیمتر بارندگی سالانه دارند و یکپنجم خاک کشور را شامل میشوند. در اقلیم مدیترانهای بارندگی بیشتر از مناطق نیمهخشک است و به حدود ۵۰۰میلیمتر در سال نیز میرسد. وسعت مناطق با اقلیم مدیترانهای در کشور حدود پنجدرصد کل مساحت کشور را تشکیل میدهد. حجم کل برداشت آب برای مصارف مختلف از منابع سطحی و زیرزمینی کشور برابر ۹۸.۱میلیاردمترمکعب است بهگونهایکه میزان برداشت از منابع آب سطحی ۴۴.۲ و از آبهای زیرزمینی ۵۳.۹میلیاردمترمکعب است. بخش «کشاورزی»، «شرب و بهداشت» و «صنعت و خدمات» درمجموع بهترتیب ۸۷.۹، ۸.۴ و ۱.۸میلیاردمترمکعب آب برداشت میکنند. سهم آبهای زیرزمینی شامل چاهها و قنوات در تأمین نیازهای مختلف کشور ۵۴.۹درصد است.
منوچهر گرجی؛ استاد حوزه محیطزیست پردیس کشاورزی و منابعطبیعی دانشگاه تهران بابیاناینکه یکی از مشکلات بنیادی و تأثیرگذار در روند خشکسالی مربوط به کمبود دریافت باران است، میگوید: در شرایط فعلی میانگین سالانه بارندگی ایران به حدود ۲۳۰میلیمتر میرسد درحالیکه متوسط بارندگی سالانه در دنیا حدود ۸۰۰میلیمتر است. برهمیناساس میزان بارندگی سالانه در ایران کمتر از یکسوم متوسط دنیاست. متوسط پتانسیل تبخیر در کشور حدود ۲۰۰۰میلیمتر است ولی شرایط تبخیری دنیا حدود ۷۰۰میلیمتر تخمین زده شده؛ بانگاهیبه این آمار متوجه میشویم وضعیت آبی کشور ما حدود ۱۰برابر از متوسط جهانی ضعیفتر است پس اینشرایط نیازمند توجه و درک مسئولان و مردم است و باید بپذیرند که بااینمیزان بارندگی در کشور نمیتوان همانند کشورهایی که بارندگی بیشتری دارند آب مصرف کنند. عباسعلی نوبخت؛ سرپرست سازمان منابعطبیعی و آبخیزداری کشور بااشارهبه بحران آب میگوید: ایران جزو کشورهاییست که بهدلیل تغییرات اقلیمی و خشکسالی در سال ۲۰۲۵ با بحران شدید آب مواجه میشود و در سال ۲۰۴۰ به نهایت حد بحران شدید آب میرسد. ما متولیان امنیت زیستی کشور با مشارکت و استفاده از تجربیات و دانش مراکز تحقیقاتی و دانشگاهی اثبات میکنیم که ایران در سال ۲۰۴۰ دچار بحران شدید خشکسالی نخواهد شد. دکتر باقر قرمزچشمه؛ مدیر گروه منابع آب و توسعه خاک وزارت نیرو به منابع آبی و ضرورت مدیریت آن اشاره و اظهار میکند: منابع آبی ازنظر کمیت، کیفیت و برداشت بیرویه از دشتها در وضعیت فوق بحرانی قرار دارد. در کشور میزان برداشت آب از دشتها بیشازحد استاندارد است و درحالیکه باید حدود ۲۰ تا ۴۰درصد منابع آبی برداشت شود در کشور بیش از ۸۰درصد منابع آبی برداشت میشود که بیانگر ایناستکه وضعیت خوبی نداریم و باید منابع آبی کشور را مدیریت کنیم. فیروز قاسمزاده؛ سخنگوی صنعت آب کشور در یک برنامه رادیویی درباره تداوم کمآبی میگوید: ما در سال ۱۴۰۰ یکسال کمآبی را پشتسر گذاشتیم و متأسفانه این کمآبی امسال (۱۴۰۱) نیز تداوم یافته. یکپنجم (۲۰درصد) سرانه آب تجدیدپذیر دنیا در ایران است که همینموضوع محدودیتهایی برای ما ایجاد میکند و ضرورت دارد در مدیریت منابع آبی کشورمان هوشمندانه و طبق استانداردها و اصول عمل کنیم. باتوجهبه خشکسالی و بحران کمآبی لازم است از هدررفت آب جلوگیری و از لولههای سالم و جدید استفاده کنیم ایندرحالیستکه با میزان هدررفت قابلتوجه دراینبخش مواجه هستیم. بهگفته حنیف رضا گلزار؛ پژوهشگر حوزه آبوخاک به وضعیت فعلی کشور ۸۰ تا ۹۰میلیاردمترمکعب از آب مصرفی متعلق به بخش کشاورزیست و طبق مطالعات رسمی، سالانه حدود ۱. ۴میلیاردمترمکعب از منابع آب شرب و شیرین درونشهری از دست میرود قبلازاینکه سر از شیر خانه مردم دربیاورد؛ بهعبارتی تقریباً ششبرابر حجم آب کل سد امیرکبیر کرج را در ساختار فرسوده انتقال آب درونشهری از دست میدهیم. محمدرضا بختیاری؛ مدیرعامل آبوفاضلاب استان تهران نیز به هدررفت آب در پایتخت اشاره و اظهار میکند: از حدود ۹۰۰۰کیلومتر خط لوله و آبرسانی در پایتخت حدود ۴۰درصد آنها عمر بالای ۵۰سال دارند و فرسوده محسوب شده و آب بسیاری را هدر میدهند. حسین رفیع؛ فعال حوزه آب به هدررفت آب ازطریق لولههای بخش کشاورزی اشاره میکند و میگوید: بخش عمده آبی که ادعا میشود در کشاورزی مصرف میشود بهعلت اشکالات متعدد در سیستمهای انتقال آب پیشازاینکه به کشاورزان برسد، در مکانی دیگر هدر میرود. جدا از تردیدی که در تداوم بارندگیهای اخیر وجود دارد، بهواسطه تبعات کمبارانی شدید در سال آبی قبل، شرایط آبی بسیاری از سدهای کشور نامساعد است و اینموضوع در حوضه آبریز سدهای تهران در نیمقرناخیر بیسابقه بوده است. چگونه این بحران را مدیریت کنیم؟ یکی از راههای استفاده بهینه از آب آبخیزداریست. نوبخت بااشارهبه ضرورت بهرهگیری ازاینروش میگوید: برای حفظ و صیانت از عرصههای منابعطبیعی باید افزایش آبخیزداری را در دستورکار قرار دهیم و از تمام ظرفیتهای موجود برای تقویت پوشش گیاهی جنگلها و مراتع با کاربری خاص خودشان استفاده کنیم. گرجی رابطه دفع آفات و مصرف بهینه آب را تشریح و اظهار میکند: حدود ۳۰درصد محصولات کشاورزی که با آب تولید شده براثر آفات از بین میرود. مثلاً اگر سالانه ۱۰۰میلیاردمترمکعب آب در کشاورزی مصرف شود حدود ۳۰میلیاردمترمکعب از آن آبی که برای تولید محصولات بهکار رفته ازطریق آفتزدگی محصول به هدر میرود پس مبارزه با آفات و جلوگیری از ریزش محصولات میتواند حدود ۳۰ درصد از اتلاف آب را کاهش بدهد. حنیف رضا گلزار؛ پژوهشگر حوزه آبوخاک میگوید: اگر ما بهترین قوانین و قواعد را در حوزه مدیریت منابع آبی باعنوان «حکمرانی آب» داشته باشیم اما حکمران آب نداشته باشیم تدوین هرگونه قانون و آئیننامه به نتیجهای نخواهد رسید. نبود جایگاه و یا شخص حقیقی و حقوقی مشخص بهعنوان حکمران آب بهعنوان یکی از بزرگترین ضعفها در ساختار اداری مدیریت منابع آبی کشور است. ما قبل از بحث حاکمیت آب و قانونگذاری و هرگونه اقدام اصلاحی، باید یک شخص، یک نهاد یا یک ساختار را بهعنوان تصمیمگیرنده نهایی در حوزه آب شناسایی کنیم و بهرسمیت بشناسیم و خود را ملزم بهتبعیتاز دیدگاههای او بدانیم. ما چندین نهاد مسئول در حوزه آبی ازجمله شورایعالی آب، شرکتهای پیمانکار، نمایندگان مجلس و افراد محلی داریم که هرکدام در حوزه آب دخالت میکنند و خودشان را در مسئله آب صاحب تخصص و دیدگاه میدانند. باتوجهبه تنوع اقلیمی کشور، وجود الگوی کشت مناسب جهت دستیابی به حداکثر بهرهبرداری از عواملی مانند آب و زمین ضروریست. گلزار بابیاناینکه اکنون اصلاح الگوی کشت یک مسئله دستوریست و بهسرانجام نخواهد رسید، میگوید: صددرصد عملیات و فرآیند تولید محصولات کشاورزی و تولید غذا در کشور توسط بخش خصوصی و کشاورزان انجام میشود و ازآنجاییکه فعالیت در بخش خصوصی منطبقبر قوانین بازار است نمیتوان بحث حکمرانی آب را اصلاح کرد. در آخرین دوره مطالعات آمایش سرزمین وضعیت آب کشور برای توسعه پایدار موردتوجه قرار گرفته و وضعیت فعلی منابع آب، میزان مصرف، چالشهای پیشرو، وضعیت مطلوب، وضعیت محتمل و راهکارها بررسی شده. مطالعات انجامشده حاکیازآناستکه چشمانداز توسعه فضایی کشور در افق ۱۴۲۴ باید بهگونهای باشد که بخش آب دارای ویژگیهای توسعهیافته برخوردار از دانش پیشرفته، دیدگاه بلندمدت (دورنگر) به صیانت از منابع آب و انرژی و انتقال آن به نسلهای آینده، حفاظت، کنترل و بهرهبرداری از منابع آبهای سطحی و زیرزمینی، مدیریت یکپارچه (جامع) آب و تعادلبخشی بین منابع و مصارف آب، حفاظت کمی و کیفی منابع، دسترسی عادلانه همگان به آب سالم و کافی و الگوهای مصرف مناسب، منافع ملی و توسعه پایدار کشور و افزایش بهرهوری آب، حفاظت و پایداری کمی و کیفی منابع آب، گسترش آگاهی عمومی و توسعه فناوری و تحقیقات باشد. طبق مطالعات انجامشده؛ بخش آب باید با مشارکت مستقیم بخشهای اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی، زیربنایی و خدماتی در محدوده هریکاز حوضههای آبریز کشور، برای دستیابی به حکمرانی پایدار باتأکیدبر مدیریت پیوسته منابع آب و توسعه پایدار، سازگار با شرایط اقلیمی، کمآبی و زیستمحیطی، بهمنظور ایجاد تعادل و پایداری بین منابع و مصارف آب و حفاظت کمی و کیفی و ارتقاء بهرهوری از منابع آب بهگونهای عمل کند تا در افق ۱۴۲۴ میزان مصارف آب سطحی به حداکثر ۶۰درصد منابع آب تجدیدپذیر و برداشت از آب زیرزمینی ۲۵درصد کاهش یابد و تعادل در منابع و مصارف آب و تعادلبخشی آب زیرزمینی ازطریق بازچرخانی و استفاده چندباره از آب، ارتقای بهرهوری و کاهش مصارف غیرضروری محقق شود. مدیر گروه منابع آب و توسعه خاک وزارت نیرو لزوم خودداری از نگاه جزیرهای و ضرورت سنجش میزان اجراییشدن یک قانون پیش از تصویب آنرا ضروری میداند و معتقد است: درصورت بیتوجهی به اینموضوع بیراهه رفته و نمیتوانیم درزمینه مدیریت آب عملکرد موفق داشته باشیم. سخنگوی صنعت آب نیز بر لزوم مدیریت و مصرف هوشمندانه در تابستان تأکید دارد. قاسمزاده بابیاناینکه آب بخش شرب برای استحمام، ظرفشویی، مسواک و باغچه و غیره استفاده میشود گفت: باید زمان استحمام را در تابستان از متوسط ۱۰دقیقه به پنجدقیقه کاهش دهیم. فشار دوش را کم و برای شستوشوی ظرفها نیز حتیالامکان از ماشین ظرفشویی که مصرف آب را کاهش میدهد، استفاده کنیم./ایسنا