جامجهانی 2022 فوتبال؛ و پیامدهای آن بر قدرت نرم قطر
فرزاد رمضانی بونش*
فرصتها و اهداف
قطر، یکی از کشورهای کوچک حوزه خلیجفارس است؛ جزو کشورهای ذرهای و کمجمعیتی که بخش اعظم جمعیت آنرا اتباع خارجی تشکیل میدهند. هرچند بازیهای آسیایی 2006 دوحه و بعدها میزبانی از دهها رویداد مهم گامهای مهمی در استراتژی قطر برای میزبانی رویدادهای ورزشی بزرگ بودند؛ اما کمترکسی گمان میکرد دوحه بتواند بهتنهایی میزبان برگزاری جامجهانی فوتبال 2022 شود. از زمان رأی اعضای فیفا و کسب حق میزبانی جامجهانی 2022 (در سال 2010) قطر بهعنوان اولین کشور خاورمیانهای و میزبان جامجهانی، اقدامات و رویکردهای گستردهای را برای میزبانی عالی آن انجام داده است. درواقع، توجه به ورزش در استراتژی قطر بسیار راهبردیست و جامجهانی فوتبال در کنار پیامدهای گوناگون دیگر؛ در چندین حوزه بر قدرت نرم اینکشور تأثیر دارد. یکی از مهمترین ویژگیهای سیاست خارجی قطر، اتخاذ سیاست خارجی فعال، مستقل و ایفای نقش «بازیگری کوچک با سیاستهای بزرگ» است. سیاست خارجی فعال قطر، اتخاذ رویه میانجیگری در اختلافات، همکاری نظامی-امنیتی با ناتو، کسب قدرت نرم و اعتبار بینالمللی بیشتر، استراتژیهای بقا و ... اهداف بلندپروازانه خود را دنبال میکند. قطر دارای نقاطقوتی همچون وجود منابع عظیم هیدروکربنی، شاخص توسعه انسانی بالا، درآمد بالا از فروش گاز، درآمد سرانه بالا، قدرت سرمایهگذاری، تنوع در شرکای خارجی، قدرت رسانه، خطوط هواپیمایی مدرن و ... است. درعینحال، کوشیده بر نقاطضعفی نظیرِ جمعیت کم، وسعت کم، وجود جمعیت قابلتوجه کارگران مهاجر، وضعیت آبوهوایی نامناسب برای کشاورزی، قدرت نظامی ضعیف، وابستگی به فروش گاز (اقتصاد تکمحصولی)، نبود دموکراسی و محدودیت آزادی غلبه کند. دراینبین، از دید دوحه مسلماً «جامجهانی فوتبال» بهعنوان یکی از رویدادهای مهم جهانی میتواند بر قدرت نرم اینکشور بیفزاید. درواقع، قدرتمندی در حوزه قدرت نرم و با ابزاری همچون جامجهانی فوتبال تاحدودی میتواند ضعف اینکشور در حوزه قدرت سخت را پوشش دهد. در بُعد دیگر، دولت قطر ازقبل با ارائه طرح چشمانداز ملی 2030 تلاش کرده است موفقیتهای چشمگیر؛ ازجمله ساخت مترو و فرودگاه بینالمللی، پروژههای ساختوساز بیش از 200میلیارددلاری را برنامهریزی کند. دراینحال، با ساخت و تأمین زیرساختهایی برای میزبانی نزدیک به 500 رویداد ورزشی بینالمللی از 2005 مانند مسابقات جهانی باشگاههای جهان در سال 2019، سرمایهگذاری ورزشی، تأمین مالی تیمهای ورزشی بزرگ، میکوشد دررقابتبا بازیگرانی نظیرِ امارات و عربستان در آینده منطقه، سهم مناسبتری در کسب قدرت نرم داشته باشد. همچنین دوحه با سرمایهگذاری مستقیم در صنعت ورزش، میزبانی رویدادهای ورزشی بزرگ، پرورش نخبگان ورزشی، دیپلماسی ورزشی و خریدهای بزرگ در دنیای ورزش تلاش میکند نقش پیشروِ ورزشی در منطقه و حتی مرجع برتری ورزشی در سطح جهانی داشته باشد؛ درواقع، خواهان جایگاه مناسب در بازار جهانی ورزش، رویدادهای ورزشی بینالمللی، پیشگامی در عملکرد و ارتقای رتبه خود در سطح جهانی برای تقویت قدرت نرم خود است. تقویت «گردشگری» نیز بخشی از تقویت قدرت نرم هر کشور است؛ اما قطر در مقابل امارات و عربستان عقبمانده است. بااینحال، برگزاری جامجهانی میتواند سبب جذب گردشگران خارجی پس از پایان مسابقات و حتی تبدیل گردشگران موقت به گردشگران دائمی شود. هرچند جامجهانی قطر تنها امکان جذب گردشگر تا 1.5میلیوننفر را دارد؛ اما پیشبینی میشود پس از جامجهانی به بیش از 3.5میلیوننفر و تا سال ۲۰۳۰ به 7.4میلیوننفر برسد. جامجهانی فوتبال قبلاً نیز با ارتباط کشورها با میزبان جامجهانی، نمایش تحسین و رهبری جهانیان، قرارگرفتن دولت در ذهن مخاطبان بینالمللی، فرصتی برای برندسازی بوده است. اکنون نیز بهنظر میرسد دولت قطر تلاش میکند با گذر از مسائل مشکلات مربوط به ارزشهای سیاسی، فرهنگی و اجتماعی؛ از قدرت نرم جامجهانی فوتبال، برای تغییر مثبت وجهه خود و برندسازی قطر در جهان، سود ببرد. درواقع بخشی از قدرت نرم یک کشور بر فرهنگ جذاب، توانایی دولتها برای انتقال ارزشها و جلبنظر سایر دولتها و ارزشهای سیاسی استوار است؛ لذا قطر میکوشد بر نمایش و تبلیغ کشور غنی از سنن، فرهنگ و میراث منحصربهفردش تکیه کند. دراینبین، جامجهانی فوتبال فرصتی برای معرفی تفاوتهای فرهنگی و هنر و فرهنگ قطری و عربی، موسیقی و هنر اسلامی قطر است. در بُعد دیگر، دوحه تلاش کرده با اصلاحات متعددی از سال 2015، از اتهاماتی همچون پرداخت رشوه به فیفا بهسلامت عبور کند و با بازکردن درهای ورزش برای زنان، برجستهترکردن نقش زنان دراینجامجهانی، بر پایبندی به ارزشهای جهانی همچون دموکراسی و حقوق بشر، تکیه کند. اینامر رویکردی مهم در اصلاح بهتر جایگاه کشور در حوزه قدرت نرم است. همچنین قطر با برگزاری رویدادهایی نظیرِ نشست رهبران قطر 2022، تلاش میکند جامجهانی فرصتی برای ازبینبردن تصورات منفی و کلیشهای و پیشداوریهای رایج درمورد منطقه و مشروعیت نظامهای سیاسی کشورش باشد. گذشتهازاین، ورزش، بخشی جداییناپذیر از دیپلماسی نرم قطر است؛ لذا جامجهانی فوتبال میتواند بر حضور در عرصه بینالمللی، تصمیمگیری در سازمانهای ورزشی منطقهای، قارهای و بینالمللی کمک کند و به بازیگر کوچک اجازه میدهد تا نفوذ گستردهتری بهدست آورد و از منافع ملی خود دفاع کند. درکناراین نیز قطر تلاش کرده تا باتوجهبه فرصت برگزاری جامجهانی، بر ارتقای جایگاههای برتر ورزشی، رتبه بالاتر در فیفا، امضای قرارداد با ورزشکاران خارجی برجسته، اعطای شهروندی، تبدیلشدن به قطب اصلی تولید و پخش تلویزیونی و ... تمرکز کند. علاوهبراین؛ سرمایهگذاریهای گسترده مرتبط با جامجهانی سبب کسباعتبار و منبعی از مشروعیت سیاسی و اعتبار در نظام بینالملل است. اینمسیر میتواند پیامدهای مثبتی هم در یافتن راهحل برای مشکلات سیاسی، تقویت وجهه و شهرت کشور در افکار عمومی جهانی داشته باشد. دراینراستا، جامجهانی میتواند فرصتی برای تأکید بر تفاوت قطر از برخی همتایان منطقهای بیثباتتر نیز باشد.
چالشها و چشمانداز
برگزاری جامجهانی فوتبال 2022 اولین رویدادی جهانی و بسیاربزرگ خواهد بود که تاکنون در جهان عرب و خاورمیانه میزبانی شده. بااینحال، در یکدههگذشته بسیاری رسانهها، مقامات و سازمانهای غیردولتی بر عدم مشروعیت قطر «کوچک» در میزبانی جامجهانی فوتبال تکیه کردهاند. منتقدان، بر رشوه و اهدای مشکوک جامجهانی 2022؛ سیاستهای نامناسب داخلی، نقض حقوق بشر، نحوه برخورد با کارگران مهاجر و استثمار و (مرگ بیش از 6500 کارگر مهاجر)، بهخطرانداختن سلامت ورزشکاران و ... اشاره میکنند. برخیدیگر نگرانیهای زیستمحیطی، تحرک بازیکنان حرفهای و خطر قاچاق کودکان، برگزاری جامجهانی زمستانی و اختلال در برنامههای دیگر جوامع را برجسته میکنند. ازایندید، اصلاحات سالهای گذشته و اخیر دولت ناکافیست و قطر ممکن است با «ناتوانی نرم» (ازدستدادن نفوذ، جذابیت و اعتبار، بهعبارتی قدرت نرم) مواجه شود. درهمینراستا، منتقدان از اصطلاحاتی نظیرِ «شستوشوی ورزشی» استفاده از فوتبال برای پاکسازی وجهه عمومی و انحراف توجه از سیاست داخلی، ارتباط با گروههای افراطی و حتی مقایسه آن با عملکرد چین در حوزه اقتصاد و نفوذ در ورزشهای جهانی را زیرسؤال میبرند. هرچند قدرت سخت قطر بسیارمحدود است و حتی پاکستان پوشش امنیتی جامجهانی فوتبال را تأمین خواهد کرد؛ اما کسبِ قدرت نرم، سخت و هوشمند برای قطر میتواند راهی آسانتر باشد. جامجهانی فوتبال میتواند آزمون و معیاری مهمی در پیگیری راهبردهای قطر در دیپلماسی عمومی، بازسازی وجهه کشور و برندسازی، دیپلماسی عمومی و بهگونه کلی قدرت نرم بیشتر کشور باشد. آنچه مشخص است، قطر میتواند از جامجهانی فوتبال برای توسعه قدرت نرم خود استفاده کند. بهرغم انتقادها؛ دولت هنوز با اصلاحات و دیپلماسی ورزشی مناسب بهدنبال تصویری بهبودیافته از خود است. دراینمیان، یک جامجهانی فوتبال موفق در قطر تأثیرات گسترده، مثبت و مستقیم و غیرمستقیم بر جایگاه جهانی قطر در حوزه قدرت نرم خواهد داشت.
*پژوهشگر ارشد و تحلیلگر مسائل منطقه
این مقاله
ترجمهای از نسخه انگلیسی آن در Albawaba است.