سیاهان در سینما؛ برده‌داری به‌روایتِ هالیوود!
سیاهان، تاریخ غم‌انگیزی در آمریکا دارند؛ از برده‌داری گرفته تا خدمتکاری در منازل سفیدپوستان که یادآور قاعده ارباب و بردگی در سال‌های دور است که تا امروز ادامه دارد. این نگرش در فیلم‌های زیادی آمده هرچند حقیقت اصلی را کمتر بیان می‌کند. تاریخ سینما همواره به موضوع سیاه‌پوستان اشاره داشته و دارد زیرا نمی‌تواند یکی از مهم‌ترین واقعیت‌های تاریخ بشریت را نادیده بگیرد. سیاهان که دوره طولانی را در بردگی داشتند، امروز در کشورهای غربی وضعیت چندان خوبی ندارند و همواره با آنان برخوردهای ضدانسانی و اخلاقی می‌شود. رفتارهایی که دون شأن یک انسان واقعی‌ست. ازاین‌رو هنوز آثاری با موضوع سیاهان و تبعیض نژادی برای مردم دنیا ساخته می‌شود. از میان این فیلم‌ها برخی یا به‌واسطه شهرت ادبی اقتباسشان موفق‌تر بودند یا در ساخت و نمایش این‌موضوع توانستند بهتر از دیگر فیلم‌ها عمل کنند و ماندگار بشوند. درادامه، به معرفی برخی از این فیلم‌ها می‌پردازیم.
یکی از مطرح‌ترین رمان‌هایی که دست‌مایه ساخت اثر درباره سیاهان شده است، «ریشه‌ها» نوشته آلکس هیلی‌ست که در 1976 منتشر شد. درست یک‌سال‌بعد این رمان برای اولین‌بار در سریالی به‌همین‌نام در سال 1977 مورد اقتباس قرار گرفت. این سریال به‌کارگردانی ماروین جی. چومسکی، جان ارمن، دیوید گرین و گیلبرت موسز بود و توسط شبکه ای‌بی‌سی آمریکا ساخته و پخش شد. داستان این رمان درباره یک آفریقایی به‌نام «کونتا کینته» است که در زادگاه خود توسط تاجر برده‌ای ربوده می‌شود. نویسنده رمان درحقیقت زندگی نیاکانش را به‌نگارش درآورده. از این رمان سریال‌های دیگری نیز ساخته شده که باید به «ریشه‌ها: نسل بعدی» 1979 و «ریشه‌ها» 2016 اشاره کرد.
رمان معروف و شاهکار «کلبه عمو تام» نوشته هریت بیچر استو نوشته در سال 1852 بارها به فیلم سینمایی تبدیل شده است. اولین فیلم آن در سال 1903 به‌صورت صامت توسط ادوین پورتر ساخته شده است. در همان‌سال‌های سینمای صامت نه فیلم دیگر با اقتباس از این رمان ساخته شده است یا ارجاعاتی به آن وجود دارد. همچنین در سال‌های سینمای ناطق تابه‌امروز حداقل 10بار این رمان مورد اقتباس یا ارجاع به آن بوده که می‌توان به فیلم دارودسته نیویورکی‌ها اشاره کرد؛ اما مطرح‌ترین فیلم با اقتباس از رمان کلبه عمو تام برای 1987 به‌کارگردانی استن لاتان با بازی ایوری بروکس، بروس درن، فیلیسیا راشاد و ادوارد وودوارد است.
استیون اسپیلبرگ کارگردان آمریکایی که او را از مهم‌ترین کارگردانان و سینماگران هالیوود می‌دانند، در کارنامه خود فیلم‌های متنوعی در ژانرها و موضوعات گوناگون دارد؛ اما دو فیلم نیز درباره سیاهان و تاریخ سیاه برده‌داری دارد که یکی از آنان «رنگ ارغوانی» و دیگری «آمیستاد» است. «رنگ ارغوانی» درباره دختر جوان سیاهی‌ست که با بدبینی‌های روزگار خود مبارزه می‌کند. فیلم فضای غمناکی دارد و به موضوعات فقر، نژادپرستی و تبعیض جنسی در نسبت با زندگی سیاهان می‌پردازد اما پایان آن روشنای امید و زندگی را نشان می‌دهد. این فیلم برپایه رمان رنگ ارغوانی از آلیس واکر نویسنده آمریکایی‌ست. «رنگ ارغوانی» برای 11 جایزه اسکار، نامزد شد که ازاین‌میان می‌توان به بهترین فیلم، بهترین بازیگر نقش اول زن و بهترین بازیگر نقش مکمل زن اشاره کرد. «آمیستاد» فیلم دیگر اسپیلبرگ با موضوع تاریخ برده‌داری در آمریکاست و در آن مورگان فریمن و آنتونی هاپکینز بازیگران مطرح سینمای هالیوود بازی می‌کنند. موسیقی فیلم را جان ویلیامز ساخته که یکی از بهترین آهنگ‌های او در کارنامه بلندش و خصوصاً در فیلم‌های اسپیلبرگ است که به‌خوبی فضای حماسی، اعتراضی و درعین‌حال غم و سوز روزگار تلخ سیاهان را نشان می‌دهد. این فیلم که محصول 1997 است برپایه داستان واقعی رخدادهای کشتی «برده لا آمیستاد» در 1839 ساخته شده که در طی آن مردان قبایل منده به‌منظور تجارت برده ربوده شده بودند و نهایتاً توانستند کنترل کشتی را در سواحل کوبا به‌دست بگیرند. در آن نقش برخی سیاستمداران مخالف برده‌داری نیز به‌تصویر کشیده شده. به‌نظر می‌رسد این دو فیلم اسپیلبرگ در ساخت فیلم‌هایی درباره سیاهان در سال‌های بعد هالیوود اثرگذار بوده است.
«12سال بردگی» فیلمی شدیداً تلخ است درباره ربودگی، شکنجه و تحقیر سیاهان آفریقایی. فیلم به‌کارگردانی استیو مک‌کوئین و تهیه‌کنندگی برد پیت و با بازی دیدنی چیویتل اجیوفور در نقش یک برده به‌نام سالومون نورثاپ و مایکل فاسبندر در نقش ارباب یکی از بهترین فیلم‌ها درباره تاریخ برده‌داری در آمریکا در اواسط قرن 19 است. فیلم برنده بهترین فیلم درام از هفتادویکمین گلدن‌گلوب و بهترین فیلم 2013 اسکار شده است. جایزه اسکار برای بهترین بازیگر زن در نقش مکمل هم به این فیلم رسید. این فیلم جوایزی مانند اسکار بهترین فیلم‌نامه اقتباسی، بفتای بهترین فیلم و بهترین بازیگر نقش اول مرد را نیز تصاحب کرد.
همواره در فهرست آثار اعتراضی اسم تارانتینو دیده می‌شود؛ کارگردانی که درباره عدالت‌خواهی و انتقام فیلم‌های زیادی ساخته اما درباره سیاهان و تبعیض نژادی یکی از خوش‌ساخت‌ترین فیلم‌ها را کارگردانی کرده؛ «جانگوی زنجیر‌گسیخته» با بازی بازیگرانی چون دی‌کاپریو، جیمی فاکس و ساموئل ال جکسون دراین‌فیلم که در ژانر وسترن است، دکتر «کینگ شولتز» یک شکارچی جایزه‌بگیر، برده‌ای سیاه‌پوست به‌نام «جانگو» را می‌خرد تا به او در به‌دام‌انداختن سه برادر خلاف‌کار کمک کند، پس از کشتن آن خلاف‌کاران دکتر «شولتز» به جانگو کمک می‌کند همسرش را که در چنگ مزرعه‌دار ثروتمند و بی‌رحمی به‌نامی «کلوین کندی» با بازی دی‌کاپریو است نجات دهد. تارانتینو فیلم را بسیارخشن و خونین ساخته. او که در «لعنتی‌های پست‌فطرت» دز خشونت را بسیاربالا برده بود، دراین‌فیلم نیز صحنه‌های دل‌خراشی را ساخته تا سنگدلی و بی‌رحمی اربابان را علیه سیاهان نشان دهد. این فیلم توانست جایزه اسکار را برای بهترین فیلم‌نامه و بازیگر نقش مکمل مرد به‌دست آورد.
فیلم «خدمتکار» با فاصله از فضای تاریخ برده‌داری و سیاسی، نگاهی دوباره به زندگی زنان سیاه در خانه‌های اربابان دارد. این فیلم محصول 2011 به‌کارگردانی تیت تیلور به‌نمایش درآمد و وایولا دیویس، اما استون، برایس دالاس هاوارد و ... در آن بازی می‌کنند. فیلم در زمان خودش سروصدای زیادی به‌پا کرد. تصویر غمناک زن کارگر و خدمتکار سیاه در خانه ارباب سفیدپوست به‌گونه‌ای بود که دل مخاطبین را به‌درد می‌آورد. این فیلم که برپایه رمانی به‌همین‌نام از کترین استاکت ساخته شده، در دهه 1960 در جنوب آمریکا می‌گذرد و سرگذشت چند زن خدمتکار سیاه‌پوست است که برای سفیدپوستان کار می‌کنند. چندسال‌بعد یکی از بازیگران فیلم یعنی برایس هاوارد در صحبت‌هایی علیه فیلم حرف‌هایی زد که نشان داد فیلم چندان هم به‌نفع سیاهان نیست که در آخر این گزارش به آن اشاره می‌شود. این فیلم توانست درهمان‌سال جایزه بهترین فیلم و بازیگر اسکار را به‌دست آورد.
«یهودا و مسیح سیاه»؛ نام فیلم بی‌گمان آشنایان با تاریخ ادیان را متوجه داستان عیسی بن مریم(ع) می‌کند. یهودا؛ خائنی که مسیح(ع) را به رومیان معرفی کرد دراین‌فیلم در جایگاه مفهومی خود یعنی یک خیانت‌کار به حزب سیاهان به‌نام پلنگ سیاه نشسته. اینکه چرا از عنوان مسیح سیاه نیز استفاده شده ارجاع تاریخی خاصی دارد. برخی مورخین اعتقاد دارند که عیسی(ع) اصلاً پوستی سیاه داشته است چیزی‌که در برخی تصاویر و روایت‌های تاریخی نیز به آن اشاره شده. دراین‌فیلم نیز مسیح سیاه شخصیت اصلی داستان یعنی فرد همپتون با بازی دنیل کالویا رئیس گروه حزب در ایلینوی آمریکاست. کارگردان فیلم شاکا کینگ است و دنیل کالویا و کیت استنفیلد در آن بازی دارند. فیلم ماجرای خیانت را با روایتی جذاب به‌تصویر کشیده و توانست جزو فیلم‌های مطرح سال 2021 باشد.
نمی‌توان از فیلم‌های سیاهان نام برد و اشاره‌ای به آثار اسپایک لی؛ کارگردان سیاه‌پوست آمریکایی نکرد. لی در کارنامه‌اش فیلم‌های زیادی درباره سیاهان که هم‌نژاد خود او هستند دارد اما بدون شک نه‌تنها یکی از بهترین فیلم‌های او بلکه یکی از بهترین فیلم‌های تاریخ سیاهان در آمریکای سده بیستم این فیلم است: «مالکوم ایکس». دنزل واشنگتن دراین‌فیلم به‌شکل خیره‌کننده‌ای نقش مالکوم ایکس رهبر مسلمانان آمریکا را بازی می‌کند. صحنه‌های حج مالکوم در فیلم بسیارزیبا و جذاب است. فیلم فرازوفرود زندگی مالکوم را نشان می‌دهد تا زمان شهادت او توسط تروریست‌ها. فیلم درون خود تنها به مسئله اسلام اشاره ندارد بلکه موضوع تبعیض نژادی توأمان اشاره دارد. در جایی در فیلم زمانی‌که مالکوم نامه‌ای به همسرش از سفر حج ارسال کرده نوشته: «هرچه‌بیشتر در میان برادران مسلمانم می‌مانم، بیشتر می‌فهمم در آمریکا چه می‌گذرد، سیاهان آمریکایی قربانیان آن نظام لجام‌گسیخته‌اند. زمانی برادرانم را به‌خاطر مبارزه با سفیدپوستان تحسین می‌کردم اما حالا می‌فهمم که نژادپرستان راهی جز انتحار برای آنان نگذاشته‌اند. من دراینجا (مکه) به این معتقد شدم که روزگاری نسل جوانی دست‌نوشته‌هایی را روی دیوارها خواهند دید که همین نوشته‌ها آنان را به‌سوی رستگاری، معنویت و اسلام رهنمون خواهد شد؛ تنها راه که به رستگاری منتهی می‌شود؛ چه‌بسا دنیاطلبان و نژادپرستان روزی به‌سمت آن هدایت شوند».
این‌فهرست می‌تواند تا چندین فیلم و سریال دیگر نیز ادامه پیدا کند؛ به فیلم‌هایی از کارگردان جوان سیاه‌پوست یعنی جردن پیل که فیلم‌هایی چون «برون بیرون» و فیلم تازه‌ای به‌نام «جواب منفی» را ساخته است که در ژانر ترسناک سراغ موضوع تبعیض نژادی سیاهان رفته. فیلم‌های دیگری چون افتخار، شخصیت‌های پنهان، بردگی، هریت، بل، لینکلن و... دراین‌فهرست طولانی قرار دارند. همچنین در تاریخ سینمای آمریکا فیلمی مانند بربادرفته نیز دیده می‌شود که اگرچه رسماً یک فیلم ضدسیاه است و حتی در مراسم اسکار آن‌سال، بازیگر سیاهش را به‌سختی به مراسم اسکار راه دادند اما برای فهمیدن رنج و مشقت سیاهان در تاریخ آمریکا اهمیت فراوان دارد. نکته مهم این متن توجه به‌این‌است‌که فیلم‌های فوق اگرچه عموماً به رنج و مشقت سیاهان در تاریخ برده‌داری آمریکا اشاره دارد اما الزاماً تصویری کامل و دقیق از ریشه‌های نهفته در سیاست و ایدئولوژی آمریکایی نیست؛ زیرا شاید ارائه این تصویر کامل، شفاف و دقیق تصویر حقیقی نظام سیاسی غرب را برملا کند که با رویکرد رهبران سیاسی آن درتضاد باشد. نکته دیگر همان‌چیزی‌ست‌که بازیگر فیلم خدمتکار بیان کرد؛ رایس دالاس هاوارد در مصاحبه‌ای درباره فیلم خدمتکار گفت: «خدمتکار داستانی خیالی‌ست که از زاویه دید یک شخصیت سفیدپوست بازگو؛ و توسط نویسندگان غالباً سفیدپوست خلق شده. می‌توانیم فراتر از دیدن این فیلم برویم». او ادامه می‌دهد: «اگر می‌خواهید درمورد جنبش حقوق شهروندی، اعدام غیرقانونی، تبعیض نژادی، جیم کرو و مسائلی که بر امروز ما تأثیر گذاشته بیشتر بدانید، این‌فهرست از فیلم‌ها و سریال‌های استادانه، ضروری و تأثیرگذار با محوریت بازیگران و نویسندگان سیاه‌پوست و داستان‌هایی درمورد جان سیاه‌پوستان را ببینید». او سپس فیلم‌هایی فهرست می‌کند که بیشتر این فیلم‌ها دقیقاً آثاری‌اند قهرمان آن‌ها بیشتر خود سیاهان‌اند؛ مانند «مالکم اکس» که در خدمت و منافع سیاهان به‌طور کامل‌اند. حقیقت همین‌است‌که فیلم‌هایی با موضوع قهرمانی سیاهان که مظلومیت آنان به‌تصویر کشیده شده باشد و خود آنان این‌موضوع را خلق، نگارش و به‌تصویر کشیده باشند جزو آثار کمرنگ‌ترند؛ مانند «مالکوم ایکس» و فیلم‌های جردن پیل یا در سال‌های دورتر فیلم‌هایی مانند «کلبه عمو تم» یا سریال «ریشه‌ها»./ تسنیم