عقب‌ماندگی تاریخیِ ایران در استفاده از آب دریا
به‌نظر می‌رسد دولت برای جبران بخشی از عقب‌ماندگی تاریخی ایران درزمینه بهره‌مندی از آب دریا برای تأمین آب موردنیاز به‌ویژه در استان‌های ساحلی، تصمیم جدی گرفته؛ اما هنوز خروجی این تصمیمات منجر به کاهش تنش آبی از محل تأمین آب دریا نشده است. «تنش آبی» امروزه موضوعی جهان‌شمول بوده و کمتر کشوری‌ست که با مسائل آبی دست‌وپنجه نرم نکند و برای آینده‌ای با تأمین پایدار آب از امروز برنامه‌ریزی نکرده باشد. ایران که در منطقه‌ای خشک و نیمه‌خشک واقع و متوسط بارش‌های کشور یک‌سوم متوسط بارش‌های جهانی‌ست، از جمله کشورهایی‌ست که با تنش آبی شدید در بخش‌های مختلف مواجه است. علاوه‌بر کمبود بارش‌ها و پراکنش نامناسب بارش‌ها، میزان مصارف آب در ایران نیز تناسبی با میزان آب دردسترس ندارد. کمیسیون توسعه پایدار سازمان ملل، میزان برداشت از منابع آب تجدیدپذیر هر کشور را به‌عنوان شاخص اندازه‌گیری بحران آب معرفی کرده است. طبق این شاخص اگر کشوری سالیانه بیش از 40درصد منابع آب تجدیدپذیر خود را برداشت کند، در وضعیت بحران شدید آب قرار خواهد داشت. براساس گزارش فائو؛ درصورتی‌که میزان استفاده از منابع آبی تجدیدپذیر زیر 20درصد باشد ازلحاظ اکولوژیکی و استرس بر منابع آبی مشکلی پیش نخواهد آمد. ولی زمانی‌که این‌مقدار به بالای 60درصد رسید، کشور موردنظر با کمبود فیزیکی آب مواجه می‌شود و چنانچه مقدار مصرف آب از منابع تجدیدپذیر به بیش از 75درصد برسد به مرز کمبود شدید منابع فیزیکی آب خواهد رسید و ایران با مصرف 86درصدی منابع آب تجدیدشونده در مرحله کمبود شدید منابع فیزیکی آب و بحران شدید آبی‌ست. بررسی میزان ذخایر آبی در دهه‌های اخیر، عمق بحران مربوط به خشک‌سالی را در کشور نمایان می‌کند. بررسی‌ها نشان می‌دهد میزان منابع آب شیرین تجدیدپذیر در ایران 60سال‌پیش، به‌ازای هرنفر معادل ۵۵۷۰مترمکعب بوده که این‌میزان در سال‌های اخیر برای هرنفر به کمتر از 1500مترمکعب رسیده است. اطلاق واژه «بحران» به موضوع کم‌آبی در ایران درمواجهه‌با واقعیت کاهش 70درصدی منابع آب شیرین تجدیدپذیر طی 60سال‌اخیر، معنی‌دار می‌شود. در کنار ضرورت توجه به اصلاح روند مصرف آب، به‌خصوص در کشاورزی که سهمی 90درصدی در مصرف آب کشور دارد، در بخش تأمین آب نیز باید فکری کرد. درشرایطی‌که منابع متعارف تأمین آب با محدودیت شدید مواجه‌اند، چاره‌ای نداریم جزآنکه به سراغ منابع نامتعارف تأمین آب برویم. شیرین‌سازی آب دریا که یکی از منابع نامتعارف تأمین آب در جهان محسوب می‌شود، از سیاست‌های موفق جوامع مختلف درمواجهه‌با کم‌آبی در سراسر دنیاست به‌طوری‌که رشد سریع آب‌شیرین‌کن‌های دریایی در 10سال‌اخیر به دوبرابرشدن ظرفیت تولید آب شیرین جهان (از منابع شور) منجر شده است. اینک بیش از 16هزارواحد شیرین‌سازی آب دریا در جهان هست و روزانه بیش از 100میلیون‌مترمکعب آب شور دریا برای مصارف مختلف نمک‌زدایی و شیرین‌سازی می‌شود. درواقع حدود 300میلیون‌نفر در نقاط مختلف دنیا از آب‌های تولیدشده در واحدهای نمک‌زدایی استفاده می‌کنند. هم‌اکنون تأمین آب نزدیک به پنج‌درصد از جمعیت مناطق کم‌آب نزدیک به ساحل در خاورمیانه، آفریقا، استرالیا، امریکا و اروپا از شیرین‌سازی آب دریا یا اقیانوس انجام می‌شود و دراین‌میان، خاورمیانه یکی از مناطق پیشرو در توسعه آب‌شیرین‌کن‌های صنعتی در سال‌های اخیر بوده است. طبق آمار ارائه‌شده توسط بانک جهانی، حدود 60درصد از پروژه‌های شیرین‌سازی آب دریا در جهان در منطقه خاورمیانه انجام می‌شود که سهم ایران دودرصد ازاین‌مقدار است؛ به‌عبارتی سهم ایران حدود 600هزارمترمکعب در روز بوده درصورتی‌که سهم سایر کشورهای خاورمیانه (کشورهای همسایه جنوبی خلیج‌فارس نظیر عربستان، امارات و کویت) نزدیک 30میلیون‌مترمکعب در روز است و این نشان می‌دهد فاصله زیادی با کشورهای حاشیه خلیج‌فارس داریم. سابقه ورود جوامع منطقه به مسئله نمک‌زدایی از آب دریا به 67سال‌پیش بازمی‌گردد اما در ایران با یک عقب‌ماندگی تاریخی در ورود به این‌مسئله مواجهیم. مطالعاتی برای تأمین آب 17 استان از خلیج‌فارس و دریای عمان انجام؛ و در سال 99 مجوزهایی برای شیرین‌سازی و انتقال آب دریا به هشت استان صادر شده است. براساس ماده 36 قانون برنامه ششم توسعه، دولت مکلف است حداقل 30درصد آب آشامیدنی مناطق جنوبی کشور را با شیرین کردن آب دریا تا پایان اجرای قانون برنامه تأمین کند. همچنین وزارت نیرو موظف است تا پایان اجرای قانون برنامه تمهیدات لازم را برای تأمین، طراحی و ساخت حداقل معادل 70درصد آب‌شیرین‌کن‌های موردنیاز در شهرهای حوزه خلیج‌فارس و دریای عمان را با خرید تضمینی آب شیرین‌شده و مدیریت هوشمند و تجمیع خرید آب‌شیرین‌کن ازطریق انتقال فناوری به داخل انجام دهد. درحالی‌که در سال آخر اجرای برنامه ششم توسعه قرار داریم، این تکالیف قانونی محقق نشده و درحال‌حاضر با شیرین‌سازی 635هزارمترمکعب در شبانه‌روز، حدود 1.5میلیون‌نفر از جمعیت کشور در مناطق جنوبی، از آب شیرین دریا برای تأمین آب موردنیاز خود بهره‌مند می‌شوند. در شرایطی در برنامه‌های وزارت نیرو، استفاده حداکثری از ظرفیت آبخوان‌های زیرزمینی درعمل جایگزین توسعه شیرین‌سازی آب دریا شده که از مجموع 606 دشت در کشورمان، 410 دشت به‌علت افت قابل‌توجه سطح آب‌های زیرزمینی ناشی از سال‌ها اضافه‌برداشت، ممنوعه شده‌اند و اجازه حفر چاه‌های جدید در این دشت‌ها صادر نمی‌شود. اگرچه در دولت سیزدهم، با برگزاری جلسات متعدد درزمینه شیرین‌سازی و انتقال آب خلیج‌فارس و دریای عمان، به‌نظر می‌رسد دولت برای جبران بخشی از عقب‌ماندگی تاریخی ایران درزمینه بهره‌مندی از آب دریا برای تأمین آب موردنیاز به‌ویژه در استان‌های ساحلی، تصمیم جدی گرفته اما هنوز خروجی تصمیمات منجر به کاهش تنش آبی از محل تأمین آب دریا در هیچ استانی نشده. در بخش شمالی ایران نیز شیرین‌سازی و انتقال آب خزر به مناطق مرکزی، سال‌هاست متوقف مانده و هیچ عزمی برای اجرای این‌پروژه ملی وجود ندارد./ تسنیم