یارانه‌های انرژی در ایران و جهان؛ و لزوم انتخاب الگویی برای بهبود
علی‌اکبر میدانشاهی
«یارانه»، کمکی‌ست که ازطرف دولت به تولیدکنندگان یا مصرف‌کنندگان به‌منظور افزایش توان اقتصادی آن‌ها داده و مستقیم یا غیرمستقیم پرداخت می‌شود. پرداخت یارانه انرژی در ایران سابقه طولانی و پیچیدگی خاص دارد و مؤلفه‌های اقتصادی را به‌شکل بنیادی و ساختاری تحت‌تأثیر قرار می‌دهد. یارانه انرژی به‌شکل مستقیم و غیرمستقیم در کشور به تولیدکنندگان و مصرف‌کنندگان پرداخت می‌شود. برپایه ماده ۱ قانون هدفمندسازی یارانه‌ها؛ دولت مکلف است قیمت حامل‌های انرژی و به‌ویژه گاز طبیعی را اصلاح کند و مطابق بند الف ماده ۷ همین قانون ۵۰درصد درآمد دریافتی از فروش حامل‌های انرژی مستقیم به مصرف‌کنندگان پرداخت می‌شود. این درواقع درآمدی‌ست که به‌صورت مستقیم به سبد دارایی‌های خانوار وارد می‌شود. نیز مطابق ماده ۸ همین قانون، دولت ۳۰درصد از درآمد حاصل از اصلاح قیمت حامل‌های انرژی را به‌صورت مستقیم دراختیار بنگاه‌های تولیدی قرار می‌دهد و درواقع این ۳۰درصد یارانه مستقیمی‌ست که به تولیدکنندگان براساس ضرورت و اولویت پرداخت می‌شود. طبق بند ب ماده یک قانون هدفمندی یارانه‌ها به دولت اجازه داده می‌شود میانگین قیمت فروش داخلی گاز طبیعی را به‌گونه‌ای تعیین کند که حداقل ۷۵درصد قیمت گاز صادراتی پس از کسر هزینه‌های انتقال، مالیات و عوارض باشد. این‌موضوع به‌این‌معناست‌که قیمت گاز به‌اندازه ۲۵درصد کمتر از قیمت جهانی گاز است. کمتربودن قیمت داخلی گاز نسبت به قیمت جهانی نوعی یارانه پنهان محسوب می‌شود که دراختیار تولیدکنندگان کالا، خدمات و مصرف‌کنندگان نهایی گاز قرار می‌گیرد. آمار و داده‌های داخلی و جهانی نشان می‌دهد دولت، قیمت حامل‌های انرژی را بسیارکمتر از قیمت جهانی تعیین کرده. نوسانات نرخ ارز در اختلاف قیمت مؤثر است و فاصله قیمت حامل‌های انرژی با قیمت‌های جهانی، برای خانواده‌ها، رفاه و برای تولیدکنندگان به‌ویژه تولیدکنندگان کالاهای صادراتی، سود به‌همراه دارد و برتری اصلی و مزیت نسبی برای تولید و تجارت کشور در محصولات انرژی‌بر محسوب می‌شود و توان رقابتی اقتصاد دراین‌حوزه را افزایش می‌دهد. ازطرف‌دیگر، نقدی که بر پرداخت یارانه انرژی وارد است براین‌موضوع تأکید دارد که یارانه حامل‌های انرژی به‌دلیل پیامدهای آلودگی و مشکلات محیط زیستی سبب ناکارآمدی بازار می‌شود و علائم اشتباهی به برنامه‌ریزان توسعه می‌دهد؛ سبب افزایش کسری بودجه دولت می‌شود و مانع جدی فرا روی استفاده از انرژی‌های پاک تلقی می‌شود. استمرار و افزایش یارانه مصرف بیهوده انرژی را افزایش و سرعت استفاده از انرژی‌های پاک را کاهش می‌دهد. برای تحلیل دقیق وضعیت انرژی در نقاط مختلف جهان، آگاهی از قیمت گاز در کشورهای مختلف ضروری‌ست اما پیش‌ازآن بررسی امنیت انرژی و پایداری تولید و توزیع، اهمیت بالا دارد. جهان در بحث انرژی با فضای بحران انرژی و لزوم مقابله با تغییرات آب و هوایی روبه‌روست، این‌درحالی‌ست‌که امنیت انرژی در کشورمان و ثبات و پایداری تولید به‌دلیل برخورداری کشور از نعمت ذخایر ارزشمند نفت و گاز و سرمایه‌های انسانی توانمند و صاحب‌نظر در امر تولید، انتقال و توزیع گاز و وجود تأسیسات پالایشگاهی و تجهیزات تقویت فشار و خطوط لوله انتقال و تأسیسات و شبکه عظیم توزیع گاز، از ضریب بالایی در تأمین انرژی نسبت به دیگر جوامع برخوردار است و نقش شرکت گاز در تأمین امنیت انرژی بستر مناسبی برای سرمایه‌گذاری و ایجاد رفاه عمومی‌ست. کارشناسان آژانش بین‌المللی انرژی مدت‌هاست یارانه حامل‌های انرژی را با روش‌های نظام‌مند بااستفاده‌از داده‌های جوامع مختلف محاسبه می‌کنند و نتایج آن مبنایی برای مقایسه وضعیت قیمت و مصرف انرژی در کشورهاست. محاسبات حامل‌های انرژی در سال ۲۰۲۱ نشان می‌دهد جهان پارسال ۵۳۲میلیارددلار یارانه برای حامل‌های انرژی پرداخت کرده و ایران با پرداخت ۵۸میلیارددلار مقام دوم پرداخت یارانه‌های را دراختیار دارد. این‌مقدار یارانه معادل ۱۴درصد تولید ناخالص داخلی‌ست که به سبد انرژی سوخت‌های فسیلی کشور، نفت با ۲۳میلیارد، گاز با ۱۹میلیارد و برق با ۱۶میلیارد یارانه تعلق گرفته است. برآوردهای اولیه برای سال ۲۰۲۲ نیز نشان می‌دهد این یارانه تا 1000میلیارددلار می‌رسد. طبق آمار آژانس بین‌المللی انرژی؛ روسیه، ایران، چین و هند به‌ترتیب مقام اول تا چهارم پرداخت یارانه سوخت‌های فسیلی را دراختیار دارند. برای سال ۲۰۲۰ به‌دلیل کاهش قیمت حامل‌های انرژی و کاهش مصرف، یارانه انرژی ۴۰درصد نسبت به سال قبل کاهش یافت. بخشی از کاهش مصرف انرژی دراین‌سال مربوط به بیماری کووید-۱۹ بود. کاهش یارانه دراین‌سال به حدود ۱۸۰میلیارددلار رسید. یارانه‌ها در سال ۲۰۲۰ افزایش یافت و به حدود ۴۴۰میلیارددلار رسید، تقریباً مشابه سال ۲۰۱۸ و مصرف انرژی و قیمت انرژی افزایش یافت و دولت‌ها را متوجه ضرورت نگاه جدید به انرژی ساخت. در ۲۰۲۰ کشورهای جهان درمجموع بیشترین یارانه را به نفت پرداختند و گاز و برق در رتبه‌های بعدی قرار گرفتند و این‌روند در ایران که رتبه اول پرداخت یارانه‌ها دراین‌سال را داشت، برعکس بود؛ و پرداخت یارانه به گاز و برق سهم بیشتری از سبد یارانه‌های پرداختی را داشت. در سال ۲۰۲۰، چین و هند پس از ایران در رتبه‌های دوم و سوم ازنظر پرداخت یارانه به سوخت‌های فسیلی قرار داشتند. آمار آژانس بین‌المللی انرژی نشان می‌دهد در سال ۲۰۲۰ ایران ۲۹میلیارد و ۷۰۰میلیون‌دلار آمریکا به سوخت‌های فسیلی یارانه پرداخت کرد که بیشترین یارانه به‌ترتیب به برق ۱۲.۷میلیارددلار، گاز ۱۲.۲میلیارددلار و به نفت پنج‌میلیارددلار پرداخت شد. این یارانه معادل ۴.۷تولید ناخالص داخلی کشور بود. بررسی مقدار یارانه‌های پرداختی جوامع مختلف و روند توسعه این‌کشورها بازارهای جهانی آینده و سهم هرکدام از حامل‌های انرژی را برای برنامه‌ریزی برای مبادلات انرژی نشان می‌دهد و می‌تواند مبنایی برای تصمیم‌سازی در توسعه باشد که نیاز به توجه جدی مجلس شورای اسلامی و برنامه‌ریزان در بودجه‌ریزی دارد. بحران‌ها و شوک‌های واردشده به جامعه جهانی مانند قطع گاز روسیه به اروپا و بیماری کووید-۱۹ و تصمیم‌هایی که اروپا در مصرف بهینه و راه‌های جایگزین مناسب دنبال می‌کند، آینده بازار انرژی را به‌نحوی اساسی تغییر می‌دهد و ترکیب سبد انرژی را به‌میزانی که امنیت انرژی کشورها را تأمین کند، تعدیل و تصحیح خواهد کرد. لحاظکردن یافته‌های علمی و پیش‌بینی آینده انرژی برای ما که ذخایر ارزشمندی در دست داریم ضرورت است و می‌تواند در معادلات سیاسی منطقه و جهان به‌عنوان یک ابزار مهم نقش‌آفرین باشد لذا ضرورت مصرف بهینه انرژی در مصارف داخلی بیش‌ازپیش ضرورت دارد و لازم است در همه ابعاد و توسط دستگاه‌های ذی‌ربط از نحوی تخصص یارانه، بحث قیمت‌گذاری و دیگر مؤلفه‌ها اقدام شود. الگوها و طرح‌های پیش‌روی کشورمان ترکیبی از فرهنگ‌سازی با همه مؤلفه‌ها و عناصر آن، آموزش از پایه و بهبود عادات مصرفی، استفاده از فناوری‌های برتر در تجهیزات سرمایه‌ای برای تولید و تجهیزات مصرفی در کارخانه‌ها، سازمان‌های دولتی، خصوصی و خانواده‌ها، هدفمندی یارانه‌ها با نگاه محیط زیستی، جهت‌دهی به صنایع انرژی‌بر و استفاده از این مزیت در بخش خارجی اقتصاد است. الگوی پیش‌روی جامعه ایرانی تصویری از سطح بهینه منابع موجود در کشور در پیوند بین‌نسلی و با افزایش کارایی و اثربخشی در سطحی از فرهنگ عمومی و نیازهای اجتماعی را به‌نمایش می‌گذارد و این تصویر با حرکت‌های عالمانه محرک‌های اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی با هنرمندی استفاده از فناوری و دانش، جذابیت‌ها را برای هم‌افزایی‌ها، دوچندان می‌کند./ شانا