میهمانیِ فلامینگوها در سراب
ندا سپاهی
رودخانه شور دهاقان از بارش‌های بهمن‌ماه پارسال همچنان می‌خروشد و در شاهرگ حیات نصف جهان جاری می‌شود. شور و ده‌ها رود و چشمه دیگر که چون مویرگ به زاینده‌رود می‌پیوندند این‌روزها جان دوباره گرفتند و گویی طبیعت، خود برای جریان دائمی زنده‌رود در فلات مرکزی ایران دست بکار شده است. بارش‌ها در سال آبی کنونی نه‌تنها در شاخه‌های فرعی و زیرحوضه‌های رودخانه زاینده‌رود بلکه در چلگرد-کوهرنگ سرچشمه اصلی این رودخانه نیز مطلوب بوده و میانگین بارش دراین‌منطقه بنا بر اعلام سازمان هواشناسی از مهرماه ۱۴۰۱ تاکنون به ۱۳۸۹ میلی‌متر رسیده که از بارش‌های یک‌سال زراعی کامل این‌خطه نیز بیشتر است به‌طوری‌که بارش‌های امسال در سرشاخه اصلی حوضه زاینده‌رود درمقایسه‌با پارسال ۲۰درصد و نسبت به بلندمدت این‌منطقه ۱۸درصد افزایش دارد. به‌رغم بارش‌های کم‌سابقه که زمستان گذشته مناطقی از غرب استان اصفهان و کوهرنگ برای روزها زیر برف دومتری مدفون شدند و ارتفاع برف در مناطق کوهستانی و مرتفع زردکوه و کوهرنگ به بیش از شش‌متر می‌رسید اما ذخیره سد زاینده‌رود تاکنون به حدود ۴۲۰ میلیون‌مترمکعب رسیده و مسئولان شرکت آب منطقه‌ای اصفهان همچنان تأمین آب برای بخش‌های مختلف ازجمله حق‌آبه تالاب گاوخونی را منوط به وضعیت بارش‌ها اعلام می‌کنند. طغیان رودخانه شور دهاقان در پی بارش‌ها طی ۲۵ و ۲۶ بهمن پارسال سبب شد تا سیلاب به‌سمت رودخانه زاینده‌رود هدایت شود. این‌شرایط هم‌زمان بود با بازگشایی ۱۰روز آب از سد زاینده‌رود برای کشت پاییزه کشاورزان شرق که حجم آب در رودخانه افزایش یافت. شور با زاینده‌رود پیوند خورد و کالبد خشک تالاب گاوخونی نیز پس از ۲۰۴ روز بی‌آبی دوباره جان گرفت و از ۳۰ بهمن طی دوبار رهاسازی آب از سد رودشتین ۳۲۰۰هکتار معادل هفت‌درصد از پهنه خشک ۴۷هزارهکتاری تالاب بین‌المللی گاوخونی مرطوب شد. آن‌طورکه حسن ساسانی مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای اصفهان در روزهای پایانی سال گذشته در نشستی با خبرنگاران اعلام کرد از یکم اسفند با بستن شبکه‌های آبیاری کشاورزی تا ۲۴ اسفند زهاب‌ها و جریان آب میان حوضه‌ای در بستر زاینده‌رود به‌سمت تالاب جاری شد. وی بااشاره‌به‌اینکه با همکاری دستگاه قضا و اداره‌کل محیط‌زیست اصفهان از برداشت‌های غیرمجاز در حوزه رودشتین جلوگیری شد تا آورد میان حوضه‌ای به گاوخونی برسد، تصریح کرد: آرزو داریم با بارش‌های فروردین‌ماه بتوانیم حجم آب بیشتری به‌سمت گاوخونی رهاسازی شود. با آبگیری بخشی از تالاب از اواخر اسفندماه پرندگان مهاجر ازجمله فلامینگوها به میهمانی گاوخونی آمدند اما شوربختانه شرکت آب منطقه‌ای با آغاز توزیع نوبت دوم آب برای اراضی کشاورزی شرق اصفهان از ششم فروردین، هم‌زمان با افزایش خروجی سد زاینده‌رود، خروجی سد تنظیمی رودَشتَین و جریان طبیعی آب رودخانه را به‌سمت پایین‌دست و تالاب گاوخونی بست. حسین اکبری معاون محیط‌زیست طبیعی و تنوع زیستی اداره‌کل حفاظت محیط‌زیست اصفهان به خبرنگار مهر می‌گوید: طی روزهای اخیر که آب برای کشاورزی شرق اصفهان رهاسازی شده، سد رودشتین بسته شده علی‌رغم‌اینکه قرار بود جریان نسبی آب به‌سمت پایین‌دست و تالاب جریان داشته باشد اما این اتفاق نیفتاد و سد اکنون کامل بسته است. وی بااشاره‌به‌اینکه رودشتین آخرین سد سازه‌ای در رودخانه زاینده‌رود و در فاصله ۸۵کیلومتری از تالاب گاوخونی‌ست که آب را به داخل کانال‌های کشاورزی هدایت می‌کند، ادامه می‌دهد: به‌رغم‌اینکه درحال‌حاضر آب برای کشاورزی شرق اصفهان در رودخانه جاری‌ست و رودخانه شور دهاقان دبی خوبی دارد و به رودخانه زاینده‌رود می‌پیوندد متأسفانه سد رودشتین به‌طورکامل بسته است و آبی که به‌سمت تالاب جاری بوده چون پشتوانه‌ای ندارد به‌سرعت کم و کمتر می‌شود. اکبری ادامه می‌دهد: براساس بازدیدی که ۱۴ فروردین‌ماه از تالاب بین‌المللی گاوخونی داشتیم ورودی آب به بند شاخ کنار از یک‌مترمکعب بر ثانیه در ۲۵ اسفندماه ۱۴۰۱ به‌دلیل بسته‌شدن سد رودشتین اکنون به حدود ۲۵۰لیتربرثانیه رسیده است. وی بابیان‌اینکه در اسفندماه سال ۱۴۰۱، دوبار رهاسازی موقت به‌سمت تالاب انجام شده که درمجموع حدود هفت میلیون‌مترمکعب آب وارد گاوخونی شد، خاطرنشان می‌کند: در پی دوبار رهاسازی آب به‌سمت گاوخونی در اسفندماه گذشته و بارش‌های بهمن حدود هفت‌درصد از پهنه ۴۷هزارهکتاری این تالاب مرطوب شده اما باید توجه داشت که دبی آب در بند شاخ کنار در ۱۰ کیلومتری تالاب گاوخونی، هم‌اینک ۲۵۰لیتربرثانیه بوده و آب دیگری وارد گاوخونی نمی‌شود که درنتیجه با گرم‌ترشدن هوا رطوبت هفت‌درصدی پهنه تالاب نیز اکنون کاهش یافته است. معاون محیط‌زیست طبیعی و تنوع زیستی اداره‌کل حفاظت محیط‌زیست اصفهان می‌گوید: پیگیری‌ها برای گرفتن حق‌آبه تالاب گاوخونی ادامه دارد تا با هم‌افزایی و همکاری دستگاه‌ها به‌صورت مشخص بتوانیم آب موردنیاز تالاب را دریافت کنیم. اکبری تأکید می‌کند: سازمان محیط‌زیست در سطح استان و ملی رایزنی‌ها را ادامه می‌دهد و ازطریق مدیریت استان، شرکت آب منطقه‌ای اصفهان و در مرکز از وزارت نیرو درحال‌پیگیری‌ست که بتوانیم امسال حق‌آبه مشخص و مؤثری برای گاوخونی داشته باشیم. وی بابیان‌اینکه حق‌آبه گاوخونی باید به‌صورت آمار و ارقام دقیق در ایستگاه شاخص بند شاخ کنار تحویل محیط‌زیست شود، تصریح می‌کند: اگر قرار باشد رهاسازی آب از سد زاینده‌رود به‌سمت پایین‌دست رودخانه به کاربری‌هایی دیگر چون صنعت و کشاورزی برسد و به‌نام حق‌آبه زیست محیط تمام شود این‌امر را نمی‌پذیریم؛ درست است آبی که برای کشاورزی رهاسازی می‌شود تأثیراتی برای محیط‌زیست پیرامون رودخانه دارد اما اینکه آب برای کاربری دیگری جریان یابد و بنام حق‌آبه تالاب گاوخونی محسوب شود قابل‌پذیرش نیست. معاون محیط‌زیست استان اصفهان می‌افزاید: حق‌آبه ای که به‌نام گاوخونی‌ست باید در محل بند شاخ کنار در نزدیکی مصب تالاب تحویل شود زیرا قبل‌ازآن، از هر آبی که جاری باشد برداشت‌های غیرمجاز می‌شود یا به کاربری‌های دیگری چون کشاورزی و صنعت می‌رسد. به‌بیان ساده‌تر به‌اسم محیط‌زیست است و برای کاربری‌های دیگر استفاده می‌شود و اگر مانند گذشته بخواهیم این‌روند را ادامه دهیم بی‌تردید تالاب گاوخونی وضعیت مناسبی نخواهد یافت. اکبری تصریح می‌کند: باید توجه داشت آبی که از بالاست به‌سمت پایین‌دست رهاسازی می‌شود مشخصاً میزان آبی نیست که به گاوخونی برسد زیرا از سد زاینده‌رود تا تالاب گاوخونی ۴۰۰کیلومتر فاصله است، برداشت‌های مختلف مجاز و غیرمجاز از این آب می‌شود؛ رودشتین نیز که آخرین سدی‌ست و به کانال‌های کشاورزی وارد می‌شود تا تالاب ۸۵کیلومتر فاصله دارد دراین‌مسیر نیز به‌رغم پایش‌ها و پیگیری‌ها، برداشت غیرمجاز آب وجود دارد و به‌بیان ساده‌تر آبی که درطول رودخانه رهاسازی شود الزاماً آبی نیست که در شاخ کنار و نصب تالاب تحویل می‌شود. وی خاطرنشان می‌کند: خداوند رحمت خود را نازل کرده و به‌طور مشخص امسال بارندگی‌های بسیارخوبی در بالادست بوده است؛ روز ۱۵ فروردین در بالادست حوضه آبریز بازدیدهای داشتیم و طبق بررسی‌های میدانی در شهرستان‌های مختلف از شاخه‌های فرعی که به رودخانه زاینده‌رود وارد می‌شود وضعیت آبی که در بالادست به‌سمت زاینده‌رود درجریان است بسیارمناسب است. وی به فرود فلامینگوها در تالاب گاوخونی اشاره می‌کند و می‌گوید: اکنون فصل جوجه آوری پرندگان است و حتی به‌صورت موردی جوجه آوری در نیزارهای پایین‌دست رودخانه زاینده‌رود، حدفاصل سد رودشتین تا تالاب و از ورزنه تا گاوخونی مشاهده شده اما به‌طور مشخص زمانی‌که آب جاری نباشد بخش زیادی از جوجه آوری پرندگان از دست می‌رود. معاون محیط‌زیست طبیعی و تنوع زیستی اداره‌کل حفاظت محیط‌زیست اصفهان می‌افزاید: اگر وضعیت جریان آب به‌سمت تالاب خوب باشد حتماً جوجه‌آوری فلامینگوها را خواهیم داشت اما امسال باتوجه‌به گرم‌شدن هوا فلامینگوها در شرایط فعلی اگر در داخل گاوخونی تخم‌گذاری کنند موفقیتی برای زادآوری ندارند زیرا آبی برای بزرگ‌کردن جوجه‌ها نیست. این مقام مسئول محیط‌زیست استان اصفهان بابیان‌اینکه تالاب گاوخونی به حق‌وحقوق قانونی خود نرسیده است، تصریح می‌کند: زمانی آمار و ارقام درخصوص حق‌آبه گاوخونی شفافیت لازم و ابهام کمتری خواهد داشت که برنامه زمان‌بندی مشخصی با اعداد دقیق از میزان رهاسازی آب مکتوب شود و به تأیید کارگروه سازگاری با کم‌آبی برسد و از وزارت نیرو و آب منطقه‌ای اصفهان نیز به ما ابلاغ شود که در یک بازه زمانی مشخص چند مترمکعب آب برای تالاب گاوخونی برنامه‌ریزی شده و رهاسازی شود که ما تاکنون با وجود پیگیری‌های مکرر چنین مکتوبی دریافت نکردیم. اما محمود چیتیان معاون حفاظت و بهره‌برداری شرکت آب منطقه‌ای اصفهان درخصوص چرایی بستن دریچه‌های سد رودشتین به‌سمت پایین‌دست رودخانه و تالاب گاوخونی طی روزهای اخیر می‌گوید: آب کم داشتیم و دیگر نمی‌توانیم به تالاب آب برسانیم. وی درخصوص بازگشایی دوباره آب به‌سمت تالاب می‌افزاید: درحال‌حاضر مشخص نیست و پس از اتمام توزیع آب برای کشاورزی شرق باید شرایط جوی و بارش‌ها و وضعیت بین حوضه‌ای بررسی شود. معاون حفاظت و بهره‌برداری شرکت آب منطقه‌ای اصفهان بابیان‌اینکه حدود ۱۵میلیون‌مترمکعب آب طی اسفندماه سمت گاوخونی رهاسازی شد، خاطرنشان می‌کند: بنا به‌گفته مسئولان محیط‌زیست استان حدود ۳۱۰۰هکتار از پهنه تالاب د‌رپی رهاسازی آب مرطوب شده است. وی درخصوص برنامه مدون و مشخص برای تأمین حق‌آبه سالانه گاوخونی می‌گوید: تاکنون برنامه‌ای ابلاغ نشده است. با گذشت شش‌ماه از سال آبی ۱۴۰۱- ۱۴۰۲ و به‌رغم بارندگی‌های مطلوبی که در حوضه زاینده‌رود طی این‌مدت شده اما وزارت نیرو و شرکت آب منطقه‌ای اصفهان تاکنون برنامه مدون و شفافی برای منابع و مصارف بخش‌های مختلف ازجمله تأمین حق‌آبه محیط‌زیست رودخانه و حق‌آبه تالاب بین‌المللی گاوخونی اعلام نکرده است. حسن ساسانی مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای اصفهان در نشست خبری اسفندماه سال گذشته گفت که تلاش می‌کنیم آنچه آورد میان حوضه است و آنچه در جدول منابع و مصارف برای محیط‌زیست پیش‌بینی می‌شود، تمام آن‌را به‌سمت تالاب گاوخونی هدایت کنیم. حق‌آبه قانونی سالانه گاوخونی ۱۷۶میلیون‌مترمکعب در سال‌های خشک‌سالی تعیین شده اما در سال آبی ۱۳۹۷-۱۳۹۸ که در سرشاخه اصلی حوضه آبریز زاینده‌رود بیش از ۲۰۰۰میلی‌متر بارندگی شد آب چندانی به گاوخونی نرسید و حدود ۴۰میلیون‌مترمکعب زهاب و پساب و سیلاب طی چندمرحله به‌سمت تالاب روان شد که تنها پنج‌درصد از این پهنه ۴۷ هزارهکتاری را مرطوب کرد. آبی که امسال تاکنون به گاوخونی رسیده از محل سیلاب‌ها و جریانات میان حوضه‌ای مانند رودخانه شور دهاقان بوده و هیچ آبی برای محیط‌زیست و تالاب از محل سد زاینده‌رود تأمین نشده و زهاب‌های کشاورزی از سد رودشتین به‌سمت گاوخونی رهاسازی شده اما طی روزهای اخیر حتی از جریان طبیعی رودخانه نیز برای تالاب جلوگیری شد. علی سلاجقه رئیس سازمان حفاظت محیط‌زیست پیش‌تر در سفر به اصفهان درگفت‌وگوبا مهر تأکید کرد که وزارت نیرو مکلف است طبق سه حالت شرایط کم‌آبی، میان آبی و پرآبی که به این نهاد ارائه دادیم حق‌آبه تالاب گاوخونی را تحویل دهد و اگر قرار باشد امسال هرگونه آبی در زاینده‌رود جاری شود حتماً به‌میزان همان آب باید به گاوخونی برسد و پیگیر این‌مهم هستیم. کم‌آبی و خشکی رودخانه زاینده‌رود و تالاب بین‌المللی گاوخونی پس از گذشت ۲۳ سال، سال‌هاست که این حوضه آبریز واقع در 100 کیلومتری شرق اصفهان را دچار بحران‌های زیست‌محیطی، اجتماعی و اقتصادی فراوانی کرده. تالاب بین‌المللی گاوخونی، عروس تالاب‌های ایران یکی از پُراهمیت‌ترین تالاب‌های کشور است که در تیر ۱۳۵۲ در کنوانسیون رامسر ثبت جهانی شد. گاوخونی با وسعت ۴۷۰۰۰هکتار در نقطه پایانی زاینده‌رود در جنوب‌شرقی استان اصفهان و ۲۰کیلومتری شهر ورزنه قرار دارد. روند خشکی تالاب گاوخونی از ۱۳۷۸ شروع شد و در دودهه‌اخیر به‌دلیل نبود آب، بسیاری از زیستمندان این تالاب ازجمله ماهی‌ها، خزندگان و انواع پرندگان بومی آن از بین رفته‌اند. کارشناسان همواره درباره تبعات خطرناک خشکی تالاب گاوخونی هشدار داده‌اند زیرا اگر این تالاب به‌صورت‌کامل خشک شود به کانون خطرناک ریزگردهای سمی تبدیل خواهد شد که تا شعاع ۱۰۰۰کیلومتری و ۱۰ استان کشور را درگیر خواهد کرد. حق‌آبه قانونی محیط‌زیست، زاینده‌رود و تالاب گاوخونی ۳۱۳میلیون‌مترمکعب آب در سال است که سهم گاوخونی ۱۷۶میلیون‌مترمکعب در سال‌های خشکی زاینده‌رود تعیین شده و تأمین این‌میزان حق‌آبه می‌تواند کارکرد اکولوژیک آن‌را حفظ کند. این‌درحالی‌ست‌که تا دودهه‌پیش، تالاب گاوخونی سالانه با حدود یک تا دومیلیاردمترمکعب آب زاینده‌رود سیراب می‌شد./ مهر