بحران آب چگونه چهره اروپای سبز را زرد می‌کند؟
آیا بهار قاره سبز به‌پایان رسیده و اروپا درحال‌خشک‌شدن است؟! منبع کلیدیِ آب که به میلیون‌ها کاتالان زندگی می‌بخشد، درحال‌کاهش است. درگیری بر سر آب، باعث درگیری در فرانسه شده و مخازن آبیِ چندین روستای این‌کشور دیگر نمی‌توانند آب لوله‌کشی ساکنانشان را تأمین کنند؛ و البته بزرگ‌ترین رودخانه ایتالیا درحال‌حاضر به‌اندازه ژوئن گذشته کم‌آب است. بیش از یک‌چهارم اروپا، از ماه آوریل در خشک‌سالی قرار دارد و بسیاری از کشورهایِ آن، برای تکرار (یا وضعیتی بدتر از) تابستان خشک پارسال آماده می‌شوند. گزارش ۲۸ آوریل ۲۰۲۳ رسانه POLITICO به این‌موضوع پرداخته و آورده: این قاره پس از زمستانی با بارش اندک باران و برف، برای خشک‌سالیِ دیگری آماده می‌شود.
یک خبر بد!
مطالعه‌ای بااستفاده‌از داده‌های ماهواره‌ای در اوایل سال جاری تأیید کرد که اروپا از سال ۲۰۱۸ از خشک‌سالی شدید رنج می‌برد. افزایش دما، خلاصی از این‌وضع را دشوار ساخته و قاره را در چرخه خطرناکی گیر انداخته است که در آن، «آب» بیش‌ازپیش چالش‌برانگیز می‌شود. «تورستن مایر-گور»؛ نویسنده ارشد این مطالعه ماهواره‌ای، گفت: «چندسال‌پیش می‌گفتم آب کافی در اروپا داریم. اکنون اما به‌نظر می‌رسد ممکن است با مشکلاتی روبه‌رو شویم». کارشناسان هشدار داده‌اند درحالی‌که شرایط رطوبتی در هفته‌های آینده می‌تواند خاک سطحی را دوباره پُر؛ و به کشاورزی کمک کند، حتی یک چشمه بارانی هم نمی‌تواند کمبود مداوم آب زیرزمینی اروپا را رفع کند. با نزدیک‌شدن به تابستان، دولت‌ها درتلاش‌اند تا هم کمبودهای فعلی و هم در آینده را برطرف کنند؛ درحالی‌که تنش‌های ناشی از رقابت فزاینده بر سر آب را مدیریت می‌کنند. «پدرو سانچز»؛ نخست‌وزیر اسپانیا هفته گذشته گفت که خشک‌سالی، یکی از بحث‌های سیاسی و سرزمینی اصلی کشور ما در سال‌های آینده خواهد بود.
در امتداد یک زمستانِ خشک
خشک‌سالی تاریخی سال گذشته، مخازن سطحی و زیرزمینی اروپا را تخلیه کرد. درواقع، قرار بود که زمستان با بارش‌هایی مطلوب، آرامش فکری دراین‌زمینه بیاورد؛ اما بسیاری از مناطق قاره که بدترین آسیب‌های ناشی از خشک‌سالی را دیده‌اند، شاهد بارش اندک باران یا برف بودند. فرانسه که در آن بیش از ۳۰روز متوالی طی ژانویه و فوریه باران نبارید، خشک‌ترین زمستان خود را در ۶۰سال‌اخیر تجربه کرد! بنیاد تحقیقات CIMA ایتالیا نیز کاهش ۶۴درصدیِ بارش برف را تا اواسط آوریل نشان داد. سطح آبِ «پو» (رودی در شمال ایتالیا به‌طول ۶۵۲کیلومتر که مساحت بسترش ۷۵۰۰۰کیلومتر‌مربع است. بزرگ‌ترین رود آن‌کشور محسوب شده و از ارتفاع ۲۰۲۰متری آلپ سرچشمه گرفته و به دریای آدریاتیک می‌ریزد. در مسیر این رودخانه، سدهای متعدد بسته شده است) مانند تابستان گذشته پایین است. آب «گاردا» (بزرگ‌ترین دریاچه ایتالیا که در شمال آن‌کشور و در نیمه‌راه بین ونیز و میلان قرار دارد) نیز اکنون کمتر از نصف سطح متوسط خود است. گزارش «انجمن کشاورزان اسپانیایی» (COAG) آورده که امسال کاشت برخی از غلات باید در چهار منطقه «حذف» شوند. یکی از هواشناسان به El País گفته: «تقریباً با کل برداشت زیتون خداحافظی کنید!» مخزن آب «سائو» در شمال بارسلونا، به‌حدی کاهش یافته است که مقامات تصمیم گرفتند ماهی‌های موجود در آن‌را جابه‌جا کنند تا مانع مرگ آن‌ها و متعاقباً آلوده‌شدن منابع آبی منطقه شوند. در سراسر کاتالونیا، پرشدگیِ مخازنی آبی در ماه آوریل تنها ۲۷درصد بوده و این‌درحالی‌ست‌که هفته آینده اسپانیا با موج گرمای زودهنگام روبه‌رو خواهد شد. به‌گفته «ترزا ریبرا» (وزیر انتقال محیط‌زیستی این‌کشور)؛ دسترسی به آب در اسپانیا، مانند فرانسه، ممکن است تا سال ۲۰۵۰ تا ۴۰درصد کاهش یابد. «فرد هاترمن»؛ هیدرولوژیست در مرکز تحقیقات تأثیرات آب‌وهوایی Potsdam گفت که بارش زمستانی، برای کشورهای مدیترانه‌ای بسیارمهم است. او افزود: «باتوجه‌به بارندگی اندک امسال و پوشش نازک برف آلپ، اگر بارندگی زیادی وجود نداشته باشد، اساساً خشک‌سالی ماندگار می‌شود»؛ بااین‌حال، هرگونه باران بهاری اقلاً به کاهش تنش آبی در‌این‌تابستان کمک می‌کند. «هاترمن» هشدار داد که برای خروج اروپا از چرخه معیوب شروع هرسال با کمبود عمده آب زیرزمینی، «ما تقریباً به یک‌دهه سال‌های پر‌بارندگی نیاز داریم».
نقش تغییر اقلیم
پیش‌بینی بارش در چنین دوره‌های طولانی دشوار است؛ به‌ویژه با تغییر اقلیم که الگوهای بارندگی را تغییر می‌دهد. یکی از معدود پیش‌بینی‌های بلندمدت، پیش‌بینی سرویس هواشناسی آلمان در سال ۲۰۲۰ بوده که عنوان کرده این‌کشور بیشترِ دهه را شاهد کاهش بارش خواهد بود. درواقع اما حتی اگر سطح بارندگی ثابت بماند، تغییرات آب‌وهوایی باعث کاهش دسترسی به آب در کل اروپا خواهد شد. خشک‌سالی، پدیده‌ای پیچیده بوده و عوامل متعددی (سوءمدیریت یا مصرف بیش‌ازحد آب) دراین‌امر نقش دارند؛ بااین‌حال، مطمئناً «افزایش دما» فشار بیشتری بر تأمین آب اروپا وارد می‌کند. «هاترمن» گفت: «گرمایش جهانی، از سه طریق باعث خشکیِ این قاره می‌شود. اول‌اینکه هرچه دما بیشتر شود، آب بیشتری تبخیر می‌شود و این، به‌تنهایی آن‌را خشک‌تر می‌کند. اساساً برای جبران افزایش تبخیر، باید یک افزایش مداوم در بارندگی داشته باشیم. دوم، تغییرات آب‌وهوایی جریان جتیِ (رودباد یا جریان جتی یا جت استریم، بادهای نسبتاً قوی متمرکز در یک جریان باریک در جو را می‌گویند) اروپا را تضعیف می‌کند؛ به‌این‌معناکه سیستم‌های فشار هوا می‌توانند گیر؛ و دوره‌های طولانی‌مدت از شرایط گرم و خشک را ایجاد کنند (همان‌طورکه پارسال اتفاق افتاد) یا منجر به باران‌های شدید طولانی‌مدت شوند (همان‌طورکه در سیل‌های مرگبار ۲۰۲۱ اتفاق افتاد). نهایتاً، یخچال‌های طبیعی و پوشش برفی اروپا به‌دلیل افزایش دما به‌سرعت درحال‌کاهش هستند و رودخانه‌های بزرگی مانند راین، دانوب، رون یا پو را از منابع حیاتی محروم می‌کنند». دراین‌باره «آندریا تورتی»؛ محقق ارشد در مرکز تحقیقات مشترک کمیسیون اروپا نیز گفت: «امسال سهم آب ذوب در مخازن آبی اروپا واقعاً بسیارکمتر از حد معمول خواهد بود؛ زیرا سال ۲۰۲۳ بدتر از سال گذشته بوده و به‌عبارتی، بانگاهی‌به ۱۰سال‌گذشته و اکنون حتی بدترین است». به‌گفته او؛ در تابستان امسال، کشورهای اسپانیا، پرتغال جنوبی، ایتالیا و فرانسه؛ به‌ویژه آسیب‌پذیر به‌نظر می‌رسند. گرچه لهستان و سایر مناطق مانند بلغارستان، رومانی، یونان نیز شرایطی هشداردهنده از خشک‌سالی نشان می‌دهند. رصدخانه خشک‌سالی اروپا (EDO) نیز تنش آبی را در کشورهای شمال این قاره نشان می‌دهد. او خاطرنشان کرد که «براندنبورگ» که به‌عنوان «نقطه داغ» (تَفتگاه یا لکه داغ در دانش زمین‌شناسی به نقاطی در کره زمین گفته می‌شود که نسبت به نقاط دیگر به‌طور غیرعادی گرم بوده و دانشمندان علت آن‌را فعالیت‌های آتش‌فشانی در گوشته زمین در لایه‌های زیر این نقاط می‌دانند) در آلمان درنظر گرفته شده، اگرچه در ماه‌های اخیر، میزانی بالاتر از حد متوسط بارندگی را تجربه کرده؛ بااین‌حال، سطح آب‌های زیرزمینی‌اش کمتر از سال گذشته است. او گفت: «با وجود همه بارندگی‌ها؛ وضعیت بهتر نشده؛ بلکه بدتر شده است».
اقدامات مؤثر؛ از ایده تا عمل
اروپا کم‌کم با تهدید بیدار می‌شود! کشورهای صاحب سرمایه در اروپا که از آثار مخرب تابستان گذشته بر بخش‌هایی نظیرِ کشاورزی، انرژی و صنعت آسیب دیده‌اند، درتلاش‌اند تا پاسخ‌هایی به کمبودهای فعلی و احتمالیِ آتی ارائه دهند. در اوایل ماه جاری، ایتالیا «فرمان خشک‌سالی» را صادر کرد که براساس‌آن؛ تشریفات اداری برای زیرساخت‌های آب؛ ازجمله کارخانه‌های نمک‌زدایی کاهش می‌یابد. اسپانیا نیز در ژانویه مجموعه جدیدی از برنامه‌های مدیریت آب را منتشر کرد. هدف استراتژی جدید مدیریت ملی آب «امانوئل مکرون» (رئیس‌جمهوری فرانسه)، کاهش ۱۰درصدیِ مصرف کلی آب تا پایان دهه است. براساس‌آن؛ از هر بخش خواسته می‌شود پیشنهاد‌هایی برای کاهش مصرف آب خود ارائه کند. استراتژی آلمان که در ماه مارس تصویب شد، شامل گام‌هایی برای «پایدارکردن» استفاده از آب در ۱۰ منطقه تا سال ۲۰۵۰ و همچنین ۷۸ اقدامی‌ست که تا سال ۲۰۳۰ اجرا می‌شود. منتقدان اما استدلال می‌کنند که کشورها برای رسیدگی به‌مدیریت ضعیف منابع که هنوز در سراسر قاره به‌وفور یافت می‌شود، کم‌کاری و آثار کاهش دسترسی به آب را تشدید می‌کنند؛ مثلاً تخمین زده شده که یک‌چهارم آب آشامیدنی اروپا درطول خطوط لوله به‌واسطه «نشتی» از بین می‌رود. «الئونورا اوی»؛ سیاستمدار ایتالیایی از «حزب سبز اروپا» (EV) و از اعضای سابق پارلمان اروپا، در توئیتر از ناتوانی دولتمردانشان در رسیدگی به ریشه بحران آب دراین‌کشور انتقاد کرد و گفت که دولت باید بر احیای جنگل‌ها و نیز سیاست‌های جلوگیری از هدررفتن آب آشامیدنی ناشی از نشت، تمرکز کند. «سامانتا برگس»؛ معاون مدیر «خدمات تغییر اقلیم کوپرنیک» (C3S) نیز می‌گوید: «بدیهی‌ست که آب، یک منبع محدود بوده و ما در قالب جوامع شاید تاحدممکن در مدیریت این منبعِ محدود، مؤثر عمل نکرده‌ایم».
پیش به‌سوی جنگ‌های آبی
مدیریت آب (و تصمیم‌گیری درمورداینکه چه‌کسی به آن دسترسی دارد) به یک موضوع سیاسی در سراسر قاره اروپا تبدیل شده است. تابستان گذشته، محدودیت‌های مصرف آب در بریتانیا، فرانسه، اسپانیا و ایتالیا اعمال شد و پرسش‌هایی را درمورد اولویت‌بندی استفاده از آب برای زیرساخت‌های گردشگری، تأسیسات بزرگ صنعتی و کشاورزی ایجاد کرد. برخی شهرها محدودیت‌های جدیدی را اعمال کرده‌اند و در برخی، محدودیت‌های قبلی هنوز برداشته نشده. کاتالونیا اخیراً محدودیت‌هایی نظیرِ کاهش ۴۰درصدیِ اجباری مصرف آب برای کشاورزی اعمال کرده است. در جنوب آلمان، اختلافات حقوقی بر سر آب در دودهه‌گذشته دوبرابر شده است؛ و در فرانسه، تنش بین فعالان محیط‌زیست و کشاورزان بر سر ساخت مخازن آب در ماه گذشته باعث بروز درگیری‌های خشونت‌آمیز شد. این مخازن (برای کمک به کشاورزان درمواجهه‌با شرایط خشک‌تر) با پمپاژ آب‌های زیرزمینی در زمستان پُر؛ و در تابستان برای آبیاری استفاده می‌شوند؛ اما حامیان طبیعت می‌گویند «این‌بخش باید اقداماتی را برای کاهش مصرف آب انجام دهد». دراین‌پیوند «مارین توندلیه»؛ رئیس «حزب سبز» فرانسه، این مخازن را «خصوصی‌سازی منابع آب توسط عده‌ای به هزینه اکثریت» خواند. در منطقه اندلس اسپانیا، طرح‌های احزاب راست میانه حاکم و راست افراطی «وُکس» برای افزایش آبیاری در نزدیکی تالاب‌های «دوننا» که تحت حفاظت یونسکوست، خشم طرفداران محیط‌زیست و جریان‌های مخالف را برانگیخته است. «ماریبل مورا» از حزب چپ افراطی «پودموس» در اقدامی نمادین؛ اوایل این‌ماه یک‌فنجان شن بر روی صندلی پارلمانی نخست‌وزیر اندلس ریخت و استدلال کرد که درصورت تصویب این لایحه بحث‌برانگیز، دونیا «شبیه یک بیابان» خواهد بود!