دلایل و راهکارهای برونرفت از بحران آب
همه میگویند بخش کشاورزی بیشتر منابع آبی کشور را میبلعد اما دگرگونی جدی در روندهای موجود بهچشم نمیآید. پژوهشهایی که در سالهای اخیر دراینباره انجام شده، شامل راهکارهایی برای کاهش ابعاد بحران آب است. ایران در پنجمینسال پیاپی خشکسالی، با چالش جدی روبرو است. آب پشت سدها بهخصوص سدهای پیرامون پایتخت در پایینترین سطح خود قرار دارد و برخی شایعات و نقلقولها طی روزهای اخیر پخش شده بااینمضمونکه شاید تا پاییز آبی برای مصرف در کار نباشد. وضعیت آبهای زیرزمینی نیز بهخاطر برداشتهای بیرویه تعریفی ندارد.
فاطمه دوله: خشکسالی سالهای اخیر همراه شده با تداوم سیاستهای غلط آبی که اوضاع را بهسمت تشدید بحران پیش میبرد. دراینارتباط باید به بیاعتنایی مزمن سیاستگذاران به مسئله هدررفت منابع جاری و زیرزمینی در فرایند کشتوکار اقلام مختلف کشاورزی اشاره کرد. «فریبرز عباسی» مجری طرح توسعه سامانههای نوین آبیاری به پنج محصول آببر ازلحاظ حجم آب در واحد سطح اشاره کرده و نیشکر با نیاز 32500مترمکعب در هکتار، خرما با نیاز حدود 19300مترمکعب در هکتار، انار با نیاز 14800در هکتار، یونجه با نیاز 13300مترمکعب در هکتار، چغندر با نیاز آبی 11600 در هکتار و پیاز با نیاز 10600 در هکتار را بهترتیب در رتبههای اول تا پنجم محصولات آببر دانسته و اعلام کرده پنج محصول آخر شامل گندم با نیاز 5100مترمکعب در هکتار، جو با نیاز آبی 4900مترمکعب در هکتار، سویا با نیاز آبی حدود 4850مترمکعب در هکتار، هندوانه حدود 4700، زعفران حدود 4600 و کلزا حدود 2800مترمکعب در هکتار است. قابلتأمل اینکه بخش مهم از آبی که به آبیاری اینمحصولات اختصاص مییابد، از منبع و سرچشمه آبی تا مزارع تبخیر میشود یا هدر میرود. دراینباره «قاسم تقیزاده خامسی» معاون سابق آب و آبفای وزارت نیرو، معاون عمرانی اسبق شهرداری تهران در میزگرد تلاقی عنوان داشت: «۷ درصد آب کشور در صنعت و شرب مصرف میشود؛ بگوییم ۳ درصد صنعت ۴ درصد شرب. بعضیها میگویند ۱۰ درصد؛ قبول بگوییم ۱۰ درصد؛ اما ۹۰ درصد آب کشور در کشاورزی مصرف میشود. البته بعضی مسئولان کشاورزی قبول ندارند. آنها میگویند آبی که ما تحویل میگیریم پرت دارد. ما هم میگوییم وقتی آب وارد جوی میشود دیگر مال شما است، بروید جوی خودتان را اصلاح کنید؛ اما باز میگویند پرت دارد. خب این آب درهرحال از بین میرود». علیرغم هشدارهای مکرر کارشناسان درباره هدررفت آب در بخش کشاورزی، وضعیت فعلی درحالتداوم است. دلایل متعددی برای این مقاومت برابر تغییر وجود دارد: نبود بازار مناسب برای محصولات جایگزین، نبود دانش فنی کافی، کمبود سرمایه برای تغییر سیستمهای کشاورزی و وابستگی اقتصادی کشاورزان به درآمد حاصل از اینمحصولات. بخش مهم از مشکلات آبی کشور از ادامه کشت محصولات سنتی آببر در مناطق کمآب ناشی شده که ریشه در عدمبرنامهریزی جامع، نبود حمایتهای لازم برای تغییر الگوی کشت و فقدان جایگزینهای اقتصادی مناسب دارد. محتوای آب مجازی محصولات کشاورزی در کشور ما درمقایسهبا کشورهای توسعهیافته بسیاربالاست. اینمسئله نهتنها نشاندهنده عدمکارایی در مصرف آب است بلکه نشان میدهد که در صادرات محصولات کشاورزی، درواقع منابع آبی ارزشمند کشور به خارج صادر میشود. این درحالی است که نمیتوان دلیل اینحجم گسترده از مصرف آب در کشاورزی را تنها به عامل کشت محصولات آببر تقلیل داد. عوامل دیگری همچون عدمبهرهگیری از فناوریهای نوین آبیاری، ضعف در سیستمهای انتقال و توزیع آب، فقدان آموزشهای تخصصی به کشاورزان، نبود نظارت مؤثر بر مصرف آب و ضعف در سیاستگذاری کلان نقش مهمی دراینوضعیت دارند. گرچه طبق گفته مسئولان جهاد کشاورزی، برنامههایی برای کاهش سطح زیر کشت محصولات آببر در دستورکار قرار گرفته ولی هنوز میزان قابلتوجهی از اراضی کشاورزی به کشت اینمحصولات اختصاص دارد و نیاز به تدابیر جدیتری احساس میشود. شرایط اقلیمی و کاهش بارندگی عاملی است که قابلکنترل نیست، اما بهبود سه مؤلفه دیگر (نوع محصول، روش آبیاری و مدیریت منابع آبی) در کاهش تأثیرات خطرناک این عامل میتواند مؤثر باشد. طبق گزارشهای اخیر؛ اگرچه در برخی مناطق اقداماتی برای بهبود روشهای آبیاری انجام شده اما همچنان بخش عمدهای از کشاورزان از روشهای سنتی آبیاری استفاده میکنند که راندمان پایینی دارد درحالیکه تغییر الگوی کشت و حرکت بهسمت محصولات کمآب میتواند نقش بسیارمؤثری در کاهش مصرف آب داشته باشد. آنچه مشخص است حجم مصرف آب در کشاورزی کشور درمقایسهبا جوامع توسعهیافته بسیاربالاست. این درحالی است که نمیتوان دلیل این مصرف گسترده را تنها به عامل اقلیمی تقلیل داد. درهمینپیوند، برخی متخصصان در نشستهای علمی اظهار داشتهاند که حتی یکمترمکعب اتلاف آب قابلتحمل نیست و باید علاوهبر آگاهسازی و ارائه هشدارهای لازم به کشاورزان، الگوی کشت مناسب با شرایط اقلیمی هر منطقه تعیین شود. در سالهای گذشته پژوهشهای متعددی انجام گرفته؛ پژوهشهایی با هدف شناسایی عوامل اصلی مصرف بالای آب در کشاورزی که زمینهساز راهکارجویی برای بهینهسازی مصرف است. پژوهشها دلایل متعددی را برای مصرف بالای آب در کشاورزی معرفی میکنند. از بررسی این مطالعات میتوان بهایننتیجه رسید که بهعنوان یک قاعده کلی چهار عامل نوع محصول (محصولات آببر و کمآب)، روشهای آبیاری (سنتی و نوین)، شرایط اقلیمی (میزان بارندگی، دما و رطوبت) و مدیریت منابع آبی (برنامهریزی و نظارت) بهعنوان عوامل اثرگذار در مصرف آب کشاورزی شناخته میشوند. در علم کشاورزی، محصولات براساس نیاز آبی به دو دسته آببر و کمآب تقسیم میشوند و همواره محصولات آببر بیشترین سهم را در مصرف آب کشاورزی بهخود اختصاص میدهند. درمقایسهبا تحقیقاتی که تأثیر شرایط اقلیمی و روش آبیاری را در مصرف آب موردبررسی قرار دادهاند، مطالعات نسبتاً کمی درزمینه نقش نوع محصول در مصرف آب صورت گرفته است. از پارامترهای مهم که باعث افزایش مصرف آب بهعلت نوع محصول میشود میتوان به کشت برنج، یونجه، چغندرقند، سیبزمینی، ذرت دانهای و سایر محصولات آببر اشاره کرد. «گلناز رضایی و همکاران» در پژوهشی باعنوان ارزیابی شاخصهای بهرهوری آب در استانهای عمده تولیدکننده برنج در ایران، با معرفی برنج بهعنوان یکی از مهمترین محصولات آببر کشور، تأکید میکنند که کشت برنج در استانهای خوزستان و فارس بهخصوص در سالهای کم آب محدود شود. روشهای آبیاری تأثیر بسیاری در میزان مصرف آب کشاورزی دارد. این فاکتور در مواردی بهعنوان یک عامل مستقیم مطرح است؛ زیرا راندمان آبیاری بهطور مستقیم بر میزان مصرف آب تأثیر میگذارد. استفاده از سیستمهای آبیاری نوین و کاهش اتلاف آب، یکی از عوامل مهم در کاهش مصرف آب کشاورزی است. روشهای آبیاری را بهطورکلی میتوان بهاینصورت طبقهبندی کرد: ۱-روشهای آبیاری سنتی (جویچهای، غرقابی) ۲-روشهای آبیاری نوین (بارانی، قطرهای، زیرسطحی) ۳- سایر روشهای آبیاری. «خسرویپور و لویمی» در پژوهشی بهایننتیجه رسیدهاند که راندمان آبیاری بهروش سنتی از ۲۵ درصد تجاوز نمیکند درحالیکه در روش آبیاری بارانی راندمان آبیاری حدود ۷۰ درصد و در روش آبیاری قطرهای راندمان آبیاری حدود ۹۵ درصد است. «علیقلینیا و همکاران» هم در مطالعهای علمی بهایننتیجه دست یافتهاند که با افزایش راندمان آبیاری به ۲۵ درصد، شاخص تنش وارد بر آبهای زیرزمینی برای محصول گندم به کمتر از یک واحد رسید و از شدت مصرف آب کاسته شده و بهرهوری محصولات افزایش مییابد. شرایط اقلیمی عامل برخی از مصرف بالای آب در کشاورزی است. این عامل تنها عاملی است که قابلکنترل نیست، اما بهبود عوامل دیگر در کاهش تأثیرات خطرناک این عامل میتواند مؤثر باشد. مشخصات آب و هوایی و عوامل طبیعی میتوانند نقش مهمی در میزان نیاز آبی محصولات داشته باشند. دما، رطوبت، تبخیر و تعرق و میزان بارندگی ازجمله عوامل اقلیمی مؤثر در تعیین نیاز آبی محصولات هستند. در تحقیقات متفاوتی تأثیر شرایط مختلف آبوهوایی بر روی میزان مصرف آب در مقاطع مختلف فصل رشد محصولات در سراسر جهان موردبررسی قرار گرفته است. اگرچه این عامل قابلکنترل نیست، ولی انتخاب محصولات مناسب با شرایط اقلیمی هر منطقه و اعمال مدیریت صحیح آبیاری بر بخشهای مختلف مزرعه، میتواند ضریب تأثیرگذاری این عامل را کاهش دهد. مدیریت منابع آبی بهعنوان اساس بهینهسازی مصرف آب در بخش کشاورزی، نقش انکارناپذیری در شکلگیری الگوهای مصرف آب دارد. ضعف در برنامهریزی، نظارت و هدایت صحیح منابع آبی میتواند در افزایش مصرف آب یا عدم بهرهوری مطلوب نقش اساسی ایفا کند. «حسینی و همکاران» در پژوهشی بهایننتیجه رسیدهاند که عدمتغییر الگوی کشت علیرغم کاهش مقدار آب تخصیص یافته سبب شده که کشاورزان بهمنظور جبران و تأمین معیشت خود به برداشت غیرمجاز آب از سفرههای آب زیرزمینی اقدام کنند. برخی از مطالعات که دراینحوزه انجام گرفتهاند، به مقایسه میزان اثرگذاری هریکاز مؤلفهها در مصرف آب کشاورزی پرداختهاند. ایرنا