جایگاه حریم شخصی در فضای مجازی
چالشی که این‌روزها نه‌تنها مسئولان کشور ما؛ بلکه مدیران کشورهای دیگر با آن مواجه‌اند، فضای مجازی، مفاهیم و مسائلی‌ست که از آن فضا سرچشمه می‌گیرد؛ فضایی که به‌گفته برخی مسئولان و کارشناسان؛ سبب شده بعضی مفاهیم به بازتعریف نیاز داشته باشند. تأثیرگذاری فضای مجازی و بستری مانند اینترنت بر زندگی ما به‌اندازه‌ای‌ست که می‌تواند سبک و نوع نگاه ما را به همه ابعاد زندگی‌مان تغییر دهد. فضایی که حتی آموخته‌های ما را از دوران کودکی تا بزرگ‌سالی می‌تواند دچار چالش کند. دراین‌زمینه چندی‌پیش دبیر شورای‌عالی و رئیس مرکز ملی فضای مجازی در نشستی بااعلام‌اینکه دنیای امروز نیاز به بازتعریف مفاهیم دارد، گفت: «چنانچه بخواهیم با مفاهیم پیشین در فضای بسط یافته امروز زیست کنیم، با چالش روبه‌رو خواهیم شد». دکتر سید ابوالحسن فیروزآبادی بابیان‌اینکه بازتعریف مفاهیمی که در بستر تمدنی، ایدئولوژیکی و دینی ساخته شده‌اند دشوار است، گفت: «سرعت تحولات و بسط یافتگی بسیارزیاد است و مفاهیمی نظیر آزادی، حریم خصوصی، آموزش و نظام رسانه نیاز به بازتعریف دارد». دراین‌نشست، مباحث متفاوتی از فضای مجازی مطرح شد که علاوه‌بر جهانی‌شدن و ازبین‌رفتن مرزها، به موضوع پلتفرم‌ها پرداخته شد. دبیر شورای‌عالی فضای مجازی دراین‌زمینه گفت: «جهانی درحال‌شکل‌گیری‌ست که توسعه خدمات آن متکی بر پلتفرم‌هاست. در‌این‌پلتفرم‌های جهانی، ما درمعرض سلطه شرکت‌های انحصاری بزرگ در دنیا هستیم که خدماتی با کیفیت و کمیت مناسب و ارزان عرضه می‌کنند و درواقع نه‌تنها ما؛ بلکه دنیا با سیطره و سرمایه‌داری سکوها با رویکرد تضعیف دولت‌ها روبه‌روست». دراین‌نشست، از ضرورت بازطراحی نظام تربیتی هم گفته و تأکید شد: «باید بااستفاده‌از فرصت زبان و اعتماد به رسانه‌های ملی در جامعه، رسانه‌ای از جنس دانش‌آموزان شکل گیرد و خود دانش‌آموزان تولید محتوا کنند». به‌راستی این بازتعریف‌ها باید چگونه صورت گیرد تا کارکردی و اثرگذار باشند و موردقبول مرم قرار گیرند؟ پلتفرم‌ها در عرصه جهانی به‌راحتی با هزینه اندک، محتواهای خود را همه‌جا آشکار می‌سازند. درچنین‌شرایطی، نظام تربیتی ما باید چگونه بازطراحی شود؟ لیلا وصالی؛ پژوهشگر و مدرس سواد رسانه‌ای به این پرسش‌ها پاسخ داد. وی درباره ضرورت بازتعریف برخی مفاهیم و کارکرد و اثرگذاری آن‌ها گفت؛ این مفاهیم دراین‌سال‌ها بازتعریف پیدا کرده‌اند؛ یعنی به‌شکل ناخودآگاه در آن‌ها تغییر معنا ایجاد شده است. به‌همین‌دلیل مجبور به تغییر رویکرد این مفاهیم هستیم و برای‌اینکه بتوانیم خود را با آن‌ها و معنای جدیدی که یافته‌اند متناسب‌سازی کنیم، لازم است رویکرد متناسبی با آن‌ها داشته باشیم. وی ادامه داد؛ درواقع باید با هر بازتعریفی که در فضای مجازی صورت می‌گیرد، یک بازتعریف دیگر در نوع مواجهه با کنش‌ها و واکنش‌ها داشته باشیم. برای‌نمونه، در فضای مجازی بحث حریم خصوصی تعریف جدیدی پیدا کرده؛ تعریف حریم خصوصی و مشخص‌کردن چارچوب‌هایی که حریم افراد را مشخص می‌کند، در سال‌های اخیر موردمناقشه بوده. به‌گفته وی؛ بسیاری تصورشان براین‌بودکه حریم خصوصی آن‌ها، چارچوب گوشی تلفن همراهشان است اما درواقع، حریم خصوصی را به‌نوعی حریم فردی معنا کرده‌اند بدون‌اینکه به این‌موضوع توجه کنند کسانی‌که از رفتارها و کردار آن‌ها تأثیر می‌پذیرند در‌این‌حریم شریک بوده و نمی‌توانید نسبت به کسانی‌که رفتار شما روی زندگی آن‌ها تأثیر مثبتی ایجاد می‌کند، حریم شخصی‌تری برای خود داشته باشید؛ پس بعضی از مفاهیم نیازمند بازتعریف هستند. وی افزود؛ پیش‌ازاین، حریم خصوصی «خانواده» بود. اکنون حریم خصوصی همچنان خانواده است؛ اما در فضای مجازی باید این‌موضوع بازتعریف شود؛ یعنی چارچوب و مقرراتی برای آن‌ها مشخص شود و بدانیم در چه مواردی لازم است خانواده در جریان قرار گیرد و اینکه مانعی برای وجود و حضور آن‌ها نداشته باشیم. وصالی گفت؛ بحث‌های دیگری مانند کلمه «آزادی» می‌تواند فردبه‌فرد تعریف متفاوتی داشته باشد و هرکسی طبق اخبار ذهنی خود، برداشت متفاوتی از کلمه‌ای داشته باشد که می‌تواند در هر چارچوب و قانونی تعریف جدایی برای خود بگیرد؛ پس اگر دراین‌زمینه قرار است به تولید محتوا و پیام بپردازیم باید ابتدا چارچوب آن بحث را مشخص کنیم و تعاریفمان دقیق و مشخص باشد؛ یعنی باید تکلیف مخاطب با این بازتعریف‌ها مشخص بوده و حریم و چارچوب را دقیق کرده باشیم تا مخاطب بداند ما درباره چه موضوعی صحبت می‌کنیم. معاون انجمن سواد رسانه‌ای باتأکیدبر مشخص‌کردن دقیق چارچوب بحث و تعاریف مفاهیم، افزود؛ یکی از فن‌های اقناعی که در سال‌های اخیر در موضوع‌های سیاسی به‌کاررفته مفاهیمی بوده که ممکن است در نظر هر شخصی معنی متفاوتی یافته و برای‌اینکه بتوانند جذب مخاطب بیشتری داشته باشند، آن‌را دستاویز شعارهای تبلیغاتی قرار داده‌اند. این، یک فن جذب مخاطب است اما اگر بخواهیم کنش و واکنش درستی در فضای مجازی داشته باشیم لازمه‌اش این‌است‌که چارچوب‌های مفاهیم را مشخص کنیم؛ به‌عبارت‌دیگر منظور خود را از هر مفهوم بازتعریف کرده و سپس نسبت به بازتعریفی که صورت گرفته اکثریت جدیدی خلق کنیم یا موضوع‌هایی که با آن‌ها منطبق می‌شوند را روشن و شفاف‌سازی کنیم. وی افزود؛ مثلاً بحثی مانند آزادی ممکن است در بسیاری زمان‌ها در ادبیات سیاسی ما معنای پوپولیستی پیدا کند و تعابیری از آن به‌کار برده شود که شاید موردنظر مخاطبان نباشد یااینکه هر مخاطبی مفهوم جداگانه‌ای از آن در ذهن داشته باشد اما اگر واقعاً قرار است برای آزادی بیان یا آزادی فعالیت در فضای مجازی، گام برداریم لازمه‌اش این‌است‌که چارچوب و قوانین را درآن‌زمینه مشخص کرده؛ بعد گام‌گذاری‌هایمان را انجام دهیم. وصالی ادامه داد؛ پس واضح است در سال‌های اخیر به‌دلیل بحث جهانی‌شدن و تغییر مرزها از مرزهای واقعی و جغرافیایی به مرزهای مجازی، با مفاهیم جدیدی مواجهیم که لازمه آن مواجه با بازتعریف این مفاهیم و گام‌گذاری و شفاف‌سازی درآن‌زمینه است. این بازتعریف‌ها لازم است طبق مفهوم جدیدی که شکل گرفته و همچنین نیازهای جدید مخاطبان و بازتولیدهای راهبردی توسط متخصصان انجام شود. پلتفرم‌ها در عرصه بین‌المللی به‌راحتی و با هزینه اندک، محتواهای خود را همه‌جا آشکار می‌سازند؛ محتواهای مختلفی که شاید برای هر قشر یا فرهنگی مناسب نباشد. به‌همین‌دلیل این پرسش مطرح می‌شود درچنین‌شرایطی نظام تربیتی باید چگونه بازطراحی شود؟ وصالی دراین‌زمینه گفت؛ دراین‌میان دو موضوع مطرح است؛ نخست بحث اعتمادسازی به پلتفرم‌های داخلی؛ یعنی ابتدا لازم است درباره ضرورت شبکه ملی اطلاعات با مردم شفاف صحبت کنیم و اینکه بدانند دقیقاً چه اتفاقی می‌افتد.