هنر چیق‌بافی ترکمن‌صحرا در اسارت تکنولوژی و شهرنشینی
چیق‌بافی و ساخت آلاچیق به‌عنوان هنر بومی و ریشه‌دار ترکمن‌صحرا در سال‌های اخیر به‌سبب رشد روزافزون تکنولوژی، کنارآمدن با مظاهر زندگی مدرن و شهری و بی‌میلی برای استفاده از این هنر ازسوی بومیان درآستانه فراموشی قرار گرفت و نشانه‌های این صنعت دیرینه در منطقه آرام‌آرام برچیده شد. به‌گزارش ایرنا؛ فرش دستباف، نمد، زیورآلات و سوزن‌دوزی ترکمن ازجمله صنایع‌دستی ترکمن‌های گلستان است که هرچند با روزهای اوج خود فاصله دارند اما کورسویی از حیات در بین آن‌ها یافت می‌شود.
یکی از صنایع‌دستی ترکمن‌ها که حال ناخوشی دارد، هنر تولید و بافت چیق و آلاچیق است که تعداد هنرمندان و فعالان این‌بخش کمتر از انگشتان یک‌دست است و دیری نخواهد پایید که نام این هنر را باید در صفحات تاریخ جست‌وجو کرد. گلستان به‌سبب برخورداری از تنوع جمعیتی گسترده و وجود اقوام مختلف از فرهنگ‌های بسیاری برخوردار است و این‌امر دامنه ساخت و تولید صنایع‌دستی دراین‌استان به نسبت کوچک را متنوع‌تر از سایر مناطق می‌کند. ترکمن‌های اهل سنت حدود یک‌سوم جمعیت گلستان را تشکیل می‌دهند که به‌فراخور سابقه تاریخی و تمدنی، صنایع‌دستی و آثار هنری به نسبت متنوع‌تری نسبت به سایر اقوام دارند. با پیگیری فراوان بالاخره نام و نشان یکی از هنرمندان چیق‌بافی را در شمال غرب گلستان شناسایی کرده و به سراغش رفتیم. برای دیدار با این هنرمند مسیر منتهی به گمیش‌تپه را طی کردیم. هر‌چه فاصله ما از گرگان بیشتر می‌شد، رنگ‌وبوی سنت و تاریخ بیشتر به‌چشم می‌آمد. با عبور از بندر ترکمن و مشاهده تابلوهای گمیشان آلاچیق‌های ترکمنی یکی پس از دیگری از مقابل دیدگان ما عبور کرد. خانه‌های سنتی که انگار در گذشته کارکردهای بسیاری داشت و به‌جز مأمن ترکمن‌های خسته از یک‌روز سخت کاری، ردپای اتفاقات تاریخی و حتی علمی را می‌شد در آن جستجو کرد. یکی از پیرمردهای ترکمن که مقابل آلاچیق روی صندلی نشسته و خودورهای عبوری را تماشا می‌کند گفت: «این آلاچیق (با دست به سازه بافته از نی پشت سرش اشاره می‌کند) را به‌تنهایی بافتم. پدرم هنرمند این‌کار بود و به ما برادران یاد داد که چگونه با نی این سازه را درست کنیم». عبدالرحمن ایری‌توماج گفت: «چیق، بافت حصیر گونه‌ای است که از شاخه‌های ورق‌ورق شده نی بافته می‌شود. یک بافتنی زمخت و سخت که در سال‌های گذشته به‌عنوان عنصر اصلی آلاچیق ترکمن مورداستفاده قرار می‌گرفت». وی گریزی به شنیده‌هایش از پدر زد و ادامه داد: «در کمتر از یک‌قرن‌پیش ترکمن‌های ایران در دشت‌های وسیع ترکمن‌صحرا و بندرترکمن پراکنده بودند و زندگی کوچ‌رو داشتند». این هنرمند گمیشانی افزود: «دشت ترکمن‌صحرا مملو از روستاهای با سازه آلاچیق بود که مردانی سرخ‌پوش با کلاه‌سیاه یا سفید سوار بر اسب، هزاران رأس گوسفند را پرورش می‌دادند و زنانی با پوشش لباس ترکمنی و زیورآلات فلزی مزین به سنگ‌های یاقوت سرخ، شیر گوسفندان را در محوطه‌ای محصور با حصارهای چوبی می‌دوشیدند». ایری توماج اظهار داشت: «همه مردم ایران فرهنگ ترکمن را با اسب‌دوانی و والیبال و دوتار می‌شناسند؛ اما فرهنگ ترکمن سرشار از آداب‌ورسوم و میراث متنوعی‌ست که هر یک به فراخور خود هزاران رمز‌و‌راز را در خود جای داده‌اند». این هنرمند ترکمن افزود: «یکی از مباحث آمیخته با فرهنگ ترکمن که یک میراث ملموس محسوب می‌شود، آلاچیق است که تا صدها سال به‌عنوان نخستین و اصلی‌ترین سرپناه این قوم کوچنده در منطقه ترکستان محسوب می‌شد؛ اما در دهه اخیر رو‌به‌فراموشی رفت». وی درخصوص یکی از دلایل اصلی برچیده‌شدن آلاچیق‌ها از فرهنگ ترکمن گفت: «در دهه ۲۰ شمسی پهلوی اول تصمیم گرفت جوانان ترکمن را به سربازی اجباری بفرستد؛ اما با مخالفت ریش‌سفیدان ترکمن مواجه شد و توسل چندباره برای توسل به خشونت و اقناع آنان به‌ثمر ننشست و درنتیجه رضاشاه با بسیج چندگردان ارتشی، هزاران روستای آلاچیق‌نشین ترکمن را به آتش کشید که زمینه نابودی آلاچیق و حذف این سرپناه سبک و عایق را فراهم کرد». ایری توماج درخصوص ویژگی آلاچیق گفت: «آلاچیق ترکمن فقط سرپناه خانواده ترکمن نیست بلکه این سازه معماری به‌دلیل چینش با مهارت چوب‌ها قابلیت استفاده به‌عنوان رصد ستارگان در شب‌های صاف و ساعت خورشیدی را هم دارد». این هنرمند ترکمن افزود: «آلاچیق ترکمن به‌صورت دایره ساخته می‌شود و همین‌خاصیت موجب‌شده که دیگر بالا و پایین نداشته باشد و بی‌نیاز از تعارفات مرسوم در پذیرفتن مهمان یا بزرگ‌ترها باشد». ایری توماج درخصوص دیگر دلایل برچیده‌شدن آلاچیق‌ها از زندگی ترکمن‌ها اشاره کرد و گفت: «دختران و پسران ترکمن به دانشگاه رفته و شغل دولتی می‌گیرند و زندگی در کوچ و چادرنشینی و مشاغلی مثل دامپروی برایشان قابل‌قبول نیست». وی ادامه داد: «چوپانی و گله‌داری به‌سبب تغییرات اقلیمی و خشک‌سالی در دشت‌های ترکمن‌صحرا ممکن نیست و اگر باران هم ببارد هزینه علوفه دام زیاد است و این‌شیوه زندگی سخت ترکمنی و هزینه‌های بالای آن موردتوجه قرار نمی‌گیرد. نیزارهای حاشیه رودخانه‌ها و سواحل گلستان رویشگاه مناسبی برای رشد‌و‌نمو «نی» محسوب می‌شود و به‌این‌ترتیب ماده اصلی بافت چیق به‌طورمعمول دردسترس است». یکی‌دیگر از هنرمندان بازمانده آلاچیق‌بافی ترکمن بااشاره‌به مراحل ساخت این‌سازه گفت: «به‌طورمعمول بسته‌های ۱۰۰تایی نی را به‌قیمت ۱۳۰ تا ۱۴۰هزارتومان می‌خریم و آن‌ها را به رشته‌هایی به عرض چهار تا پنج‌میلی‌متر برش می‌زنیم تا مواد اولیه چیق آماده شود». منصور کلته اظهار داشت: «بافت چیق نیاز به ابزار خاصی ندارد و زنان ترکمن‌صحرا که نسل‌به‌نسل در بافت رج قالی، استادی متبحر شده‌اند به‌آسانی می‌توانند نی‌ها را به‌هم ببافند و چیق را آماده کنند». وی ادامه داد: «در ادامه رشته‌های نی به خانه زنانی که در این حرفه مشغول هستند برده می‌شود و آنان درازای بافت هر مترمربع چیق به‌قیمت حدود ۲۰هزارتومان چیق‌ها را می‌بافند. چیق‌های بافته‌شده به‌عنوان پرده، نورگیر و سایه‌بان استفاده می‌شود و بخشی از چیق‌ها برای ساخت آلاچیق استفاده می‌شود. ساخت هر متر چیق به‌طور مستقیم برای دونفرساعت کار ایجاد می‌کند و به‌طورمعمول حین بافت ۱۰۰متر چیق حدود ۲۰نفر روز شاغل هستند. چیق‌های تولیدی در استان‌های گرمسیری مانند سمنان، یزد، کرمان و اصفهان خریداران متعددی دارد و بخشی از زنان و مردان جویای کار ازطریق فعالیت در آن کسب روزی می‌کنند». کلته افزود: «اشتغال در حوزه چیق‌بافی سرمایه زیادی نمی‌خواهد و با فراگیری این‌هنر می‌توان به درآمد روزانه ۳۰۰هزارتومان رسید. مواد اولیه به‌نسبت رایگان، عواید ناشی‌ازاین هنر را چندبرابر کرده و احیای این هنر بومی می‌تواند بخشی از مشکل بیکاری منطقه را کم کند. ایران رتبه دوم تمرکز ترکمن‌ها پس از کشور ترکمنستان را به‌خود اختصاص داده است؛ اما حالا نشان بسیار اندکی از سبک زندگی ترکمنی در بندر ترکمن یا همان ترکمن‌صحرا مشاهده می‌شود. یافتن راهکارهایی برای رفع مشکل بیکاری، ایجاد اشتغال پایدار، رونق اقتصادی و افزایش درآمد برای مردم منطقه نیز توجه و حمایت بیشتر از صنایع‌دستی و تولیدات این‌بخش‌ها را ضروری کرده است. استان گلستان یک‌میلیون و ۹۰۰هزارنفر جمعیت دارد که کمتر از نیمی از آن ترکمن‌ها تشکیل می‌دهند که بیشتر در شهرهای گنبدکاووس، مراوه‌تپه، کلاله، بندرترکمن، گمیشان و آق‌قلا سکونت دارند».