ردپای معماری ایرانی در شبکه زیرزمینی اصفهان
طراحی هویت ایستگاه‌های قطار شهری اصفهان با معماری ایرانی اسلامی و نماد‌های متنوع تاریخی عجین شده است. اصفهان از شهر‌های تاریخی جهان است و مسافران و گردشگران زیادی از سراسر جهان برای دیدن بنا‌های منحصربه‌فرد و شگفتی‌های تاریخی آن به این‌شهر سفر می‌کنند. آنچه، اما همواره از آن سخن رفته این است، انتظار می‌رود معماری اصیل ایرانی اسلامی در یادگار‌های تاریخی منحصر نشود و در طراحی بنا‌های جدید و نوین شهری نیز از هویت هنری و تاریخی اصفهان و ایران بهره‌مند شد. رویکردی که در ایستگاه‌های قطار شهری اصفهان، به آن توجه شد و حالا ثمره آن تجلی معماری ایرانی-اسلامی و هنر هنرمندان نصف جهان در سازه‌ای‌ست که به‌تمام‌معنا در شبکه حمل‌ونقل، امروزی، خوانده می‌شود.
طراحی ایستگاه‌های مترو مطابق با فرهنگ نصف جهان
مدیر روابط‌عمومی سازمان قطار شهری اصفهان و حومه گفت: «تمام مراکز و ایستگاه‌های خط یک مترو اصفهان فعال است، خط یک مترو با ۲۰ کیلومتر و ۲۰ ایستگاه، شمال تا جنوب اصفهان را به یکدیگر متصل می‌کند». محمدمهدی فرزین افزود: «این خط به‌دلیل عبور از کنار چهارباغ عباسی و سی‌وسه‌پل، از پرچالش‌ترین خطوط مترو به‌شمار می‌آید، اما متخصصان کشورمان توانسته‌اند بدون آسیب‌رساندن به آثار تاریخی خطوط مترو را طراحی و پیاده‌سازی کنند». مدیر روابط‌عمومی سازمان قطار شهری اصفهان و حومه بایادآوری‌اینکه مقرر شده بود طراحی ایستگاه‌های مترو هویت‌مند و متأثر از ویژگی‌های شهر اصفهان باشد، گفت: «خوشبختانه باتوجه‌به قدمت شهر اصفهان الگو‌های مناسب فراوانی دراین‌زمینه دردسترس است. به‌عنوان‌مثال؛ ایستگاه تختی از معماری زیبای ایرانی اسلامی برخوردار و شاخصه آن این‌است‌که برخلاف سایر ایستگاه‌های خط یک که زیرزمینی هستند و از نور مصنوعی تغذیه می‌شوند، ترکیبی از نور طبیعی و مصنوعی آن‌را روشن می‌کند که به زیبایی معماری آن افزوده است». او گفت: «در روند احداث ایستگاه تختی با برخی از آثار تاریخی سفالی روبه‌رو شدیم که با همکاری میراث‌فرهنگی پس از مرمت در این ایستگاه به‌نمایش درآمده؛ همچنین تندیس جهان‌پهلوان تختی ساخته و به‌نمایش گذاشته شده است». مدیر روابط‌عمومی سازمان قطار شهری اصفهان و حومه بابیان‌اینکه در ایستگاه کوی امام و دانشگاه غرفه‌هایی برای نمایش آثار هنری و صنایع‌دستی درنظرگرفته‌شده، اظهارکرد: «نمای داخلی ایستگاه کوی امام برگرفته از گنبد مسجد امام(ره) است، ازاین‌رو کاشی‌های سنتی ۲۰ در ۲۰سانتی‌متر در ۱۴ رنگ که بیشتر آن‌ها فیروزه‌ای است، مورداستفاده قرارگرفته؛ همچنین سقف و ستون‌های ایستگاه از جنس استیل و برای جان‌پناه از شیشه استفاده شده است».
نمایش نماد‌های شهری در معماری ایستگاه‌ها
پژوهشگر معماری ایرانی، بابیان‌اینکه توجه به خصوصیات و هویت شهری در طراحی و زیباسازی ایستگاه‌های مترو حائزاهمیت است. گفت: «ازآنجایی‌که اصفهان-شهر گنبد‌های فیروزه‌ای- ویژگی‌های منحصربه‌فردی ازنظر معماری تاریخی دارد باید در طراحی بنا‌های جدید ازجمله ایستگاه‌های قطار شهری نیز این ویژگی‌ها لحاظ شود». حمید آقاشریفیان تأکید کرد: «طراحی ایستگاه‌های مترو در هر شهری باید متعلق به همان شهر باشد؛ همان‌طورکه در یکی از ایستگاه‌های مترو در محدوده میدان آزادی از رنگ فیروزه‌ای به‌عنوان نماد شهر اصفهان، استفاده شده است». این پژوهشگر معماری ایرانی اظهار کرد: «ممکن است طراحی ایستگاه مترو در شهری بسیار زیبا به‌نظر برسد؛ اما اگر متناسب با هویت آن شهر نباشد ناهماهنگی در تصویر کلی از آن شهر پدید می‌آورد؛ بنابراین ایستگاه‌های مترو به‌خصوص خط دو که به‌تازگی اجرای آن آغاز شده بهتر است با درنظرگرفتن خصوصیات و نماد‌های شهر اصفهان طراحی شود».
تلفیق معماری سنتی با طراحی‌های نوین ایستگاه‌های قطار شهری
مدیر‌فنی مهندسی قطار شهری اصفهان گفت: «ایستگاه‌های خط یک قطار شهری اصفهان در بازه زمانی ۱۵ساله با تفکرات و ساختار‌های فکری مختلفی طراحی شده، درهرحال، مهم‌ترین اولویت طراحی ایستگاه‌ها سهولت و راحتی مردم در ایستگاه‌ها و کم‌شدن زمان معطلی و راه‌یابی سریع بوده است». روح‌الله سعادت‌پور بابیان‌اینکه هویت تاریخی و سنتی باید در اجزای مختلف معماری ازجمله رنگ، جنس مصالح و ... خود را نشان دهد، گفت: «در گذر زمان، مواد مختلفی برای ساخت ایستگاه‌ها بهکاررفته، اما هر چه زمان فعلی نزدیک‌تر می‌شویم طراحی‌ها بهتر و منسجم‌تر شده است». مدیر‌فنی مهندسی قطار شهری اصفهان ادامه داد: «باتوجه‌به ساختار و بافت تاریخی کلان‌شهر اصفهان درنظر گرفته شد که طراحی ایستگاه‌های قطار شهری با معماری اصیل ایرانی منطبق شود و برهمین‌اساس می‌توان تلفیق معماری سنتی را در طراحی‌های نوین بهکاررفته در ایستگاه‌ها مشاهده کرد». به‌گفته سعادت‌پور؛ بخش اعظمی از پوشش ایستگاه‌های خط یک با آجر است و معماری کاملاً سنتی دارند؛ در برخی ایستگاه‌ها نیز شاهد ترکیب معماری نوین و ایرانی هستیم. او معتقد است به‌دلیل شرایط خاص و زیرزمینی بودن ایستگاه‌های قطار شهری، پیاده کردن معماری سنتی و اصیل ایرانی در آن‌ها کار ساده‌ای نیست. مدیر‌فنی مهندسی قطار شهری اصفهان بااشاره‌به‌اینکه پیاده‌سازی معماری سنتی از دیدگاه کارشناسان مختلف متفاوت است اضافه کرد: «برخی از کارشناسان، پیاده کردن معماری سنتی را در رونوشت جزءبه‌جزء اشکال معماری تاریخی می‌دانند؛ اما برخی‌دیگر معتقدند باید به معیار‌های اساسی معماری سنتی مانند شفافیت فضایی پایبند بود». به‌گفته سعادت‌پور؛ در طراحی ایستگاه‌های قطار شهری اصفهان سعی شده اصل شفافیت فضایی رعایت شود.
اوج معماری اصیل ایرانی در ایستگاه انقلاب
مدیر‌فنی مهندسی قطار شهری اصفهان گفت: «اوج معماری سنتی در ایستگاه‌های قطار شهری اصفهان را می‌توان در ایستگاه میدان انقلاب مشاهده کرد». وی توضیح داد: «ایستگاه انقلاب به‌لحاظ فرم در طراز منهای یک دارای معماری کاملاً سنتی‌ست، سقف قوسی شکل آن، بدون ستون اجرا شده که تداعی‌کننده زیر‌سقف چهارسو‌های قدیمی‌ست». سعادت‌پور اضافه کرد: «در معماری آجرکاری‌های دوران سلجوقی مبنا بر این‌بوده‌که نمای اولیه بکار رفته در ساخت‌وسازها همان نمای نهایی باشد و مصالح دیگری روی آن پیاده‌سازی نمی‌شده، در ایستگاه انقلاب نیز بتن بهکاررفته در نمای ایستگاه همان نمای نهایی‌ست و این بتن نازک طوری بهکاررفته که بتن کثیف که در همه ساخت‌وسازها به‌عنوان لایه زیرین استفاده می‌شود، نمایان نباشد».
طراحی ایستگاه میدان شهدا با الهام از «گودال باغچه ایرانی»
او گفت: «تلاش شده طراحی معماری ایستگاه‌های قطار شهری هر منطقه، متناسب با ملاحظات تاریخی آن منطقه باشد، برای نمونه طراحی ایستگاه میدان شهدا با الهام گرفتن از «گودال باغچه ایرانی» بوده است». مدیر فنی مهندسی قطار شهری اصفهان یادآور شد: «مرحوم هادی میرمیران یکی از نظریه‌پردازان معماری ایرانی، با ایده اصلی شفاف‌سازی و با الگوگیری از «گودال باغچه ایرانی» ایستگاه شهدا را طراحی کرده است. در ایستگاه شهدا در طبقه زیرزمین فضایی حیاط مانند وجود دارد و شهروند احساس نمی‌کند وارد زیرزمین شده، سقف قوسی شکل ایستگاه نیز نور را به‌طور مستقیم به طبقه‌های پایین‌تر هدایت می‌کند». به‌گفته او؛ طرح ورود نور به طبقات پایینی قطار شهری در ایستگاه‌های میدان امام حسین، شریعتی، تختی، دانشگاه اصفهان و کوی امام نیز اجرا شده است. مدیر فنی مهندسی قطار شهری اصفهان افزود: «ایستگاه‌های شهید مفتح و شهید علیخانی هم طراحی آجری دارند».
نماد کتیبه‌نویسی معماری اسلامی در ایستگاه دانشگاه اصفهان
سعادت‌پور به استفاده از نماد‌هایی از معماری اسلامی در برخی ایستگاه‌ها پرداخت و گفت: «در ایستگاه دانشگاه اصفهان در طبقه سکوها، خط نوشته‌ای داریم که درحقیقت سیاه‌مشق برگرفته از آیت‌الکرسی‌ست؛ در این کتیبه آیه شریف آیت‌الکرسی با روشی ابداعی به‌طول ۴۰متر در ۲.۵متر در سه لایه در دو طرف ایستگاه نگاشته شده است». به‌گفته او؛ این اثر حاصل هنرنمایی استاد بهنام سلیمانی‌ست و قابلیت ارائه در سطح بین‌المللی را هم دارد؛ ولی متأسفانه حق مطلب درباره آن هنوز ادا نشده است. مدیر‌فنی مهندسی قطار شهری اصفهان افزود: این کتیبه، برگرفته از کتیبه‌نویسی در کاشی‌کاری معماری اسلامی‌ست که در این ایستگاه با همین شیوه، اما در مقیاس بزرگ‌تر و با فلزکاری اجرا شده است. سعادت‌پور ادامه داد: یک کتیبه فلزی نگارگری هم در ایستگاه شهدا داریم که اثر استاد صادق زاده شاگرد استاد فرشچیان است.
معماری اصیل ایرانی اسلامی در ایستگاه‌های خط دو بیشتر دیده خواهد شد
وی با بیان‌اینکه خط ۲ مترو دارای ۲۲ ایستگاه است که همه این ایستگاه‌ها به مرحله استفاده مسافران نرسیده است، اضافه کرد: «خط ایستگاه دروازه دولت در محل تقاطع با خط یک افتتاح شده و چند ایستگاه هم در مرحله ساخت نهایی‌ست؛ اما باقی ایستگاه‌ها در مرحله طراحی بوده و ساخت آن‌ها شروع نشده است». مدیر فنی مهندسی قطار شهری اصفهان پیش‌بینی کرد: «در طراحی ایستگاه‌های خط دو قطار شهری، نماد‌های معماری ایرانی اسلامی بیشتر دیده شود، چون بیشتر این ایستگاه‌ها مانند ایستگاه‌های میدان عتیق، ابن‌سینا و میدان امام بیشتر در بافت تاریخی مرکزی شهری‌ست. گروه‌هایی از نخبگان معماری را به‌صورت منسجم برای طراحی منحصربه‌فرد ایستگاه‌های خط دو آماده کرده‌ایم تا بهترین شیوه معماری ایرانی در طراحی این ایستگاه‌ها اعمال شود. در کنار چالش‌ها و نگرانی‌هایی که طی سال‌های احداث متروی اصفهان درباره احتمال آسیب به بافت و هویت تاریخی نصف جهان وجود داشته و دارد، طراحی اصولی و مطابق با معماری ایرانی اسلامی برخی ایستگاه‌های قطار شهری اصفهان می‌تواند موضوع مثبت و قابل‌توجهی باشد. ایستگاه‌های قطار شهری در همه شهر‌های تاریخی جهان، گنجینه‌ای از میراث معماری این شهر‌ها و تجلی هنر هنرمندانشان به‌شمار می‌آید و اصفهان نیز از این‌امر مستثنا نیست».
سولماز محمدی/ باشگاه خبرنگاران جوان