شاه‌ریسه؛ هویت ماندگار دختران قوم قزلباش
سونا ممشلی بانوی ۸۸ساله مینودشتی با احیای هنر در‌دست‌فراموشی شاه‌ریسه‌دوزی، روح دوباره‌ای به کالبد بی‌جان این پوشش سنتی به‌عنوان نماد هویت دختران قوم قزلباش ساکن گلستان دمید و آن را از خطر پیوستن به تاریخ نجات داد. به‌گزارش ایرنا؛ هنرهای بومی و سنتی ریشه در باورها، عقاید قومی و اجتماعی دارد که توجه به عوامل هویت‌بخش آن، نقشی کلیدی در پایداری همه‌جانبه این هنر-فرهنگ خواهد داشت. تنوع قومیتی در استان گلستان به‌عنوان رنگین‌کمان اقوام ایران‌زمین، متفاوت و نشانه تکثر سنت‌های خاص در این استان شمالی‌ست. سونا ممشلی هنرمند یکی از اقوام ایران‌زمین است که گامی مهم و تأثیرگذاری برای زنده نگه‌داشتن پوشش سر دختران قوم قزلباش به‌عنوان نماد فرهنگ، اعتقاد و آیین برخاسته این قوم ساکن گلستان برداشت.
پس از گذشتن از دالان سبز درختان کاج، وارد محدوده روستای محل زندگی خاله سونا در القجر می‌شوم. بعد‌از‌ظهر یک روز سرد زمستانی‌ست؛ صدای گاه و بیگاه گنجشک‌ها همراه با واق‌واق سگ‌ها، سکوت بارانی روستا را می‌شکند؛ اینجا هوای پاکیزه، عطر خاک باران‌خورده کوچه‌های گلی و همراه با سکوتی وصف‌ناپذیر مدهوش‌کننده است. با عبور از کوچه‌هایی به‌نام‌های بهشت، به بهشت ۱۵ می‌رسم، کوچه‌ای باریک با خاکی که با باران زمستانی تبدیل به گل شده، انتهای آن سمت راست خانه گلی و بدون در " سونا ممشلی" است. سونا در زبان ترکی به معنای زیبای آب‌هاست، او اینک بانویی مسن و سالخورده است و محلی‌ها خاله سونا صدایش می‌زنند، یکه و تنها در کلبه کوچک و گلی خود در روستای زیبای القجر زندگی می‌کند. خانه گلی این پیرزن انبوهی از زیبایی و آرامش را چنان باهم درهم‌آمیخته که صدای حضورمان در این خانه، سکوت را درهم می‌شکند. در حیاط، بلند صدایش می‌زنم، از پنجره می‌بینم که کنار سماور نشسته و با شنیدن صدایم با لبخندی پرمهر به سمتم آمده و گرم احوالپرسی می‌کند، روسری با گل‌های درشت صورتی به سر و لباسی با طرح سنتی به تن دارد و با گشاده‌رویی ما را به خانه کوچک ولی گرم و پرمحبتش دعوت می‌کند. قوری چای دارچین و هل دم‌کرده را از روی سماورش برداشته و در استکان کمر باریک و نعلبکی گل‌گلی صورتی برایم چای می‌ریزد و قندانی با مرغ‌های آوازخوانش را جلویم می‌گذارد و می‌گوید: «هوا سرده. حتماً بیرون حسابی یخ کردی». با لبخند پرمهری شروع به صحبت می‌کند: «دوخت پوشش‌های سنتی ازجمله شاه ریسه از اجدادم به من رسیده و پشت‌درپشت از پوشش‌های سنتی استفاده می‌کنیم و هرگز هم از سنت و فرهنگ خود خسته نمی‌شویم». حین دوخت شاه‌ریسه می‌گوید: «۸۸سال از خدا عمر گرفته‌ام، ۲۹سال پیش همسرم از دنیا رفت و تنها ماندم. چهار دختر و دو پسر دارم که همگی ازدواج کرده و رفته‌اند پی زندگی خودشان». وی بااشاره‌به پوشش شاه‌ریسه توسط دختران قوم قزلباش افزود: «دختران مجرد قوم قزلباش تا چند دهه پیش کلاهی از جنس ابریشم که غالباً به رنگ قرمز و سبز بوده و تزئیناتی از یراق و توف (نوار دستباف) داشته، استفاده می‌کردند که زیر روسری بر سر می‌گذاشتند. پارچه‌های دستباف و نخ‌های ابریشمی، انواع نوارهای دستباف، سکه، منجوق و ریشه‌های تزئینی از جمله موادی بوده که برای دوخت شاه ریسه استفاده می‌شود». وی اظهار داشت: «تزئینات روی شاه ریسه برای اشراف با سکه‌ها و نوارهای دستباف بیشتر و برای طبقه عامه با تزئینات کمتر بود». خاله سونا درحالی‌که لبخند می‌زند می‌گوید: «به‌مرورزمان پارچه و نخ‌های ابریشم گران و کمیاب شده که مردم برای دوخت شاه ریسه از طرح ابریشم و کامواهایی بافت خود برای این پوشش سر استفاده می‌کنند. نقوشی که در پارچه قرمز و سبز ابریشمین کلاه شاه‌ریسه استفاده می‌شده از نقوش اصیل ازجمله طرح درخت حیات بود که بر این پوشش سر مشخص است. درخت حیات در صنایع‌دستی قزلباش از قالی تا پوشش‌های این قوم برای تزئین به کار گرفته می‌شده است». وی خاطرنشان کرد: «طرح درخت حیات سینه‌به‌سینه از اجدادمان به ما رسیده و همه ترکان از این طرح استفاده می‌کنند و به طرح آغاج معروف است. این هنرمند گفت: حالت دوخت ستاره در پوشش شاه ریسه نماد پوشش قزلباش است. مهره‌های سیاه استفاده‌شده در شاه ریسه در کنار هم حالت لوزی پیدا می‌کند که یکی از نقوش هندسی در صنایع‌دستی و فرهنگی ترکان است». خاله سونا گفت: «همچنین دمک تکیه‌گاه و پایه شاه ریسه بوده که از نخ ابریشم سیاه‌وسفید به‌صورت چندلایه بافت و به حالت گره‌ای دوخت می‌شود. سکه‌های تزئینی شاه‌ریسه نشان‌دهنده مجرد بودن دختران استفاده‌کننده این پوشش است و به خانواده‌ها اجازه می‌داد برای خواستگاری از این دختر پیشگام شوند». وی خاطرنشان کرد: «در سال‌های اخیر دختران جوان متقاضی دوخت این پوشش هستند تا در مراسم مختلفی برای شادی ازجمله عروسی، حنابندان، چهارشنبه‌سوری و شب یلدا استفاده کنند». خاله سونا با دغدغه‌ای که برای نشر فرهنگ و هنر قزلباش دارد با خنده گفت: «افراد زیادی برای آموزش این پوشش نزدم آمدند که همین دغدغه مرا خوشحال می‌کند که پس از من هم افرادی خواهند بود که به نسل بعد هنر قزلباش را انتقال دهند». اندکی که از شب می‌گذرد سارا خانم؛ خواهرزاده خاله سونا هم به ما ملحق می‌شود، بعد از سلام و احوالپرسی با همه چایی داغی از سماور دوباره برایمان می‌ریزد و می‌گوید: «زندگی خاله سونا برای من و امثال من الگوی فرهنگ و معرفت است که امیدواریم بیشتر از این سرمایه‌ها و گنجه‌ای معنوی برای نشر میراث گذشتگان استفاده شود». نمایش پوشش‌های سنتی برآمده از تاریخ هزاران ساله اقوام ایران‌زمین به‌دست زنان هنرمند و خلاق گواه ظرفیت بکر و کمتردیده‌شده هنرهای دست اقوام مختلف ازجمله قزلباشان است که معرفی ابعاد مختلف این گنجینه‌های طلایی، مسیری کوتاه برای رونق عفاف و حجاب به‌خصوص میان زنان خواهد بود. استان گلستان دارای یک‌میلیون و ۸۶۹هزار‌نفر جمعیت متشکل از اقوام و مذاهب گوناگون است که در شمال کشور قرار دارد و پیشینه تاریخی بیش از هفت‌هزارساله دارد.