«ریسباف اصفهان» در دوراهی بودن یا نبودن؟
اثر تاریخی «کارخانه ریسباف» در چهارباغ اصفهان همچنان بین ویرانی و تبدیل‌شدن به موزه منطقه‌ای معطل است؛ در‌حالی‌که از سال ۸۸ به این‌سو وعده‌ها برای تعامل و تبدیل این بنا به موزه منطقه‌ای عملی نشده است، حالا زمزمه‌های دیگری به گوش می‌رسد و آن احیای ریسباف با مشارکت شهرداری و بانک ملی‌ست. باقی‌مانده کارخانه نساجی ریسباف در تمام سال‌های گذشته با بی‌توجهی و رها‌شدگی راه ویرانی را پیموده است. فرسایش گذر زمان، بی‌دفاع بودن در مقابل نزولات جوی و البته بلاتکلیفی مالکیت آن در کشاکش نهادهایی چون بانک ملی، میراث‌فرهنگی و راهوشهرسازی، چیزی جز پاشیدن رنگ غبار و فراموشی بر چهره این میراث صنعتی اصفهان عایدی نداشته است. این بنا که در سال ۸۱ به ثبت ملی رسیده است، در شمار زیباترین و مهم‌ترین بناهای صنعتی، تاریخی ایران قرار دارد و در دوران پهلوی اول که ایران رو به‌سوی صنعتی‌شدن گذارده بود، ساخته شد. این کارخانه در شمار ۹ کارخانه‌ای بود در حوزه صنایع نساجی در اصفهان تأسیس شد؛ کارخانه‌هایی که یا مثل بافناز برای همیشه از صفحه میراث صنعتی اصفهان پاک شدند، یا چون صنایع پشم (روبه روی کارخانه ریسباف) در یک مجتمع تجاری به یک سردر و کوشک میانی محدود شدند یا چون نختاب حفظ و به کاربری دیگری تبدیل شدند؛ در این میان اما اهمیت حفظ ریسباف به‌دلیل باقی ماندن تمام قسمت‌ها (اگرچه در برخی نقاط متزلزل) و اهمیت سبک معماری و قرارگیری آن در محور تاریخی فرهنگی چهارباغ دوچندان است. بانک ملی تملک این بنا را در اختیار دارد؛ اما در دوران دولت دهم بود که با مصوبه هیئت‌وزیران بنا شد تملک این بنا با رعایت قوانین و مقررات برای ایجاد موزه منطقه‌ای اصفهان به سازمان میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری منتقل شود؛ این اتفاق اما به‌دلیل اعتراض و پیگیری‌های بانک ملی هیچ‌گاه عملی نشد و حتی تصمیم کمیسون ماده ۵ استان مبنی‌بر تغییر کاربری کارخانه ریسباف از مجموعه خدماتی به فرهنگی و مقدمات تبدیل‌شدن آن به موزه منطقه‌ای برای گرفتن بودجه ۲۷میلیارد‌تومانی از طرف سازمان میراث‌فرهنگی نتوانست راه به جایی ببرد و از‌این‌رو همچنان بانک ملی به‌دلیل آنچه تحت‌عنوان «تعلق سرمایه مالی کارخانه ریسباف به سهامداران بانک ملی»، حاضر به واگذری آن برای تبدیل‌شدن به موزه منطقه‌ای و البته نجات از ویرانی نشده است. این اما یک‌سوی ماجرای کش‌وقوس ریسباف بین نهادها و البته بی‌نتیجه بودن آن برای رهایی از ویرانی بوده است. سوی دیگر ماجرا، اینکه در سال ۹۶ بنا بود ریسباف با پرداخت هزینه و انجام معاملاتی با بانک ملی در تملک وزارت راهوشهرسازی قرار گیرد اما باز پاره‌ای از اختلاف سد راه شد و ریسباف همچنان در تملک بانک ملی باقی ماند تا همچنان وضعت حفاظتش نابسامان بماند. در‌این‌میانه اما از برآیند همه وعده‌ها و تصمیم‌ها برای نجات کارخانه صنعتی ـ تاریخی ریسباف که به گفته کارشناسان معماری با تلفیق معماری سنتی و مدرن، از زیباترین نمونه‌های کارخانه‌های صنعتی ایران است، تنها بلاتکلیفی و وضعیت بی‌دفاع در برابر تخریب‌ها، پررنگ باقی مانده است. به‌گزارش ایرنا؛ معاون امور عمرانی استانداری اصفهان از درخواست مدیریت استان برای ایجاد تفاهم‌نامه احیا بین بانک ملی، اداره‌کل میراث‌فرهنگی و شهرداری اصفهان خبر داد.
درخواست استانداری اصفهان از بانک ملی، شهرداری و میراث‌فرهنگی
مهران زینلیان؛ معاون امور عمرانی استاندار اصفهان در‌این‌رابطه توضیح داد: «درخواست ما این بوده است که به‌روش «بی او تی» تفاهم‌نامه‌ای امضاء و با هزینه شهرداری این کارخانه احیا و به موزه منطقه‌ای تبدیل شود». وی افزود: «راهوشهرسازی در یک فرآیند تهاتری قرار بود زمین‌های فرایبورگ را برای تملک کارخانه ریسباف در اختیار بانک ملی قرار دهد که البته بعد معاونت حقوقی ریاست‌جمهوری این معامله را ابطال کرد؛ بنابراین نقش راهوشهرسازی در این جریان کمرنگ شد و هم‌اکنون وظیفه شرایط کارخانه ریسباف برعهده بانک ملی است. از کارخانه‌های صنعتی اصفهان در چهارباغ، تنها ریسباف باقی‌مانده که درش قفل است، ما که برای بازدید کارخانه رفته بودیم، می‌خواستند ما را هم راه ندهند؛ اما وقتی وارد شدیم به‌شدت پیگیر ماجرای آن شدیم و هفته پیش جلسه‌ای دررابطه‌با همین موضع در تهران داشتیم؛ گرچه از پیشرفت کار راضی نیستم؛ انتظار این‌است‌که بانک ملی، میراث‌فرهنگی و راهوشهرسازی کار را به‌خوبی جلو ببرند. البته بعد از پیگیری‌های ما، میراث‌فرهنگی نامه ترک فعل برای مدیریت بانک ملی زده است که باید ببینید نامه آن‌ها به کجا رسیده است؛ ریسباف در این شرایطِ باد و باران در‌حال خراب شدن است».
بانک ملی موظف است نسبت به حفاظت ریسباف اقدام کند
درهمین‌رابطه از مدیرکل میراث‌فرهنگی استان اصفهان پیگیر ماجرا شدیم؛ علیرضا ایزدی گفت: «زمانی‌که رئیس بنیاد مستضعفان به اصفهان آمده بودند موضوع ریسباف را خدمت آقای استاندار مطرح کردیم؛ بالاخره ریسباف چه در مالکیت بانک ملی و چه در مالکیت مسکن و شهرسازی یا میراث‌فرهنگی باشد، آنچه مهم است که این کارخانه به‌عنوان یک داشته بسیار ارزشمند می‌تواند یکی از بزرگ‌ترین معضلات توسعه گردشگری که موزه مناسب وهمشان اصفهان است را مرتفع کند». وی فزود: «پیگیری‌هایی با این هدف که آن مصوبه فراموش‌شده هیئت‌وزیران (انتقال مالکیت ریسباف از بانک ملی به میراث‌فرهنگی) را احیا کنیم که گفتند آن مصوبه لغو شده است و باید مجدد مطرح شود؛ اما خواهشی از استاندار کردیم که این کارخانه را به‌نوعی در اختیار مجموعه مرتبط قرار بدهند تا بتوانیم آن را به سرانجام برسانیم. جلسه‌ای در نهاد حقوقی ریاست جمهوری برای موضوع مالکیت کارخانه تشکیل شد که ببینیم بالاخره در اختیار بانک ملی یا مسکن و شهرسازی است؛ حرف بانک ملی اما این‌است‌که این ملک را بابت یک سری بدهی‌ها برداشته‌ام و واگذار نمی‌کنم بایستی وضعیت پولی آن مشخص شود. بعدازاین جلسه بنا شد کارشناسان بانک ملی، مسکن و شهرسازی و میراث‌فرهنگی این موضوع را تعیین‌تکلیف کنند. کارخانه ریسباف مثل سایر املاک تاریخی، همان‌طور که یک شخص موظف و مکلف است بناهای تاریخی را حفظ کند؛ بانک ملی هم به‌عنوان متولی و مالک موظف است که نسبت به حفاظت و حراست ریسباف اقدام کند. درهمین‌رابطه و پیرو انجام‌وظیفه قانونی میراث‌فرهنگی در قبال نظارت بر بناهای تاریخی، شکواییه ای را در مراجع قضایی مطرح کردیم. به‌گفته مدیرکل میراث‌فرهنگی، بانک ملی هم‌اکنون حاضر به واگذاری این کارخانه به مسکن و شهرسازی نیست و میراث‌فرهنگی اصفهان از وزیر میراث‌فرهنگی خواسته است باتوجه‌به دولتی بودن بانک ملی، مجدد موضوع واگذاری تملک کارخانه ریسباف از بانک ملی به میراث‌فرهنگی با هدف ایجاد موزه بزرگ اصفهان اقدام و مصوب شود». وی در این رابطه افزود: «بانک ملی باید در مقابل مبلغی را به دست بیاورد که خواسته‌ایم به‌نوعی در بودجه بگنجانند که بانک ملی هم متضرر نشود چراکه ضوابط و قوانین خاص خودش را دارد. ازسوی‌دیگر شکایت ما هم مطرح‌شده و بانک ملی به‌عنوان مالک باید نسبت به حفاظت بنای تاریخی کارخانه ریسباف اقدام کند؛ ما هم اخطارها را داده‌ایم مبنی بر اینکه تا زمانی که بنا در مالکیت آن‌هاست، موظف به حفاظت و مرمت هستند. وی افزود: قاعدتاً کار ما با بانک ملی در‌این‌رابطه به دادگاه خواهد کشید؛ امیدواریم مشکل به سرانجام برسد و ختم خیری باشد برای ایجاد موزه بزرگ اصفهان؛ این مجموعه حیف است و قطعاً بهتر از آن برای موزه اصفهان نخواهیم داشت».
ده‌ها خوابی که سوداگران برای ریسباف دیدند
اما لیلا پهلوان‌زاده؛ عضو هیئت‌علمی دانشگاه آزاد خوراسگان و دانش‌آموخته معماری، مرمت و احیا بناهای تاریخی با‌بیان‌اینکه کارخانه ریسباف به‌عنوان آخرین بنای صنعتی برجای‌مانده در محور چهارباغ بالای اصفهان وضعیت چندان خوشایندی ندارد، گفت: «عرصه و اعیان کارخانه ریسباف تاکنون توانسته است از دست ده‌ها خوابی که سوداگران و دلالان شهری برای آن اندیشیده‌اند جان سالم به در ببرد. از طرح خیابان کمکی چهارباغ گرفته که تخریب انبارهای شرقی کارخانه و ساخت آپارتمان‌های مسکونی بلندمرتبه را در سر داشت تا طرح تعریض ضلع شمالی (کوچه یحیی خان) و ضلع جنوبی (خیابان هفت دست یا شهید امینی نژاد) به بهانۀ مزاحمت برای همسایگانی که به‌دلیل کم‌عرض بودن گذر شکایت دارند!» وی افزود: «متأسفانه باوجود شعارهای داده شده برای حفاظت از این کارخانه و تلاش‌های بسیار درجهت تملک آن توسط وزارت راهوشهرسازی به‌منظور احیا و مرمت، آنچه از شواهد امر هویداست آن است که این بار نیز توافق این وزارت خانه با بانک ملی حاصلی نداشته است و فقط در خلال این زمان به‌دلیل نبود بودجۀ لازم برای مرمت‌های ضروری و اساسی و حفاظت اولیه از این مجموعه، روزبه‌روز بخش‌های دیگری از این بنا تخریب می‌شود و حتی سازمان میراث‌فرهنگی نیز به‌دلیل عدم مشخص بودن وضعیت تملکی آن نمی‌تواند اقدامی انجام بدهد. خروج دستگاه‌های واجد ارزش این کارخانه و فروش آن به خریداران قراضه‌های آهن و حتی فروش کابل‌های مسی برق آن نیز از دیگر اتفاقات صورت گرفته دراین‌مدت است که مشخص نیست چه ارگانی می‌بایست پیگیر آن باشد و چه کسی پاسخگوی از بین بردن این شواهد مهم تاریخ صنعت اصفهان است». این پژوهشگر میراث صنعتی در ادامه بااشاره‌به‌اینکه آنچه از ریسباف باقی‌مانده، کارخانه‌ای است با عرصه و اعیانی کامل اما با ساختمان‌هایی تقریباً مخروبه و فاقد هرگونه ماشین‌آلات صنعتی، گفت: «این اثر با توصیفات واجد ارزش هنوز گوی سبقت را از تمامی نمونه‌های خود در ایران می‌رباید و همین موضوع اهمیت حفاظت و احیای صحیح و علمی آن را ضرورتی دوچندان می‌بخشد. در این جریان آنچه اهمیت دارد بهره‌گیری از تجارب مثبت و منفی کشورهای موفق جهان درزمینۀ احیای میراث صنعتی است که به‌طورقطع بر پایۀ شناخت کامل و همه‌جانبه ارزش‌های متعدد مجموع صنعتی از جوانب مختلفی همچون فرهنگی، تاریخی، اجتماعی، معماری، شهرسازی و بسیاری از جنبه‌های دیگر است که غفلت از هریک‌از این موضوعات، درنتیجه نهایی و بازگرداندن مجدد روح صنعتی به مجموعه در جریان عملیات احیا و بازآفرینی بسیار تأثیرگذار خواهد بود».