امامرضا(ع) در قاب آثار ایرانی
امامرضا(ع)، نهمین پیشوای اهلبیت(ع) و نور امید میلیونها شیعه، همواره منبع الهام بزرگی برای هنرمندان و فیلمسازان ایرانی بوده است. از دهههای گذشته تا امروز، سینما و تلویزیون کشورمان کوشیدهاند تا بخشی از زندگی این امام والامقام را در قالب فیلمها و سریالهای متنوع بازتاب دهند؛ آثاری که گاه روایتگر زندگی تاریخی ایشاناند و گاه به کرامات و تأثیر معنوی امام در زندگی مردم امروز میپردازند. دههای نهچنداندور، تلویزیون ایران با مجموعههای پرهزینه و پرمخاطب «الف ویژه» شناخته میشد؛ سریالهایی که غالباً موضوعات تاریخی و مذهبی را با کیفیتی بالا روایت میکردند و توانستند تأثیر فرهنگی قابلتوجهی برجای بگذارند؛ اما در میان این آثار برجسته، تنها سریال «ولایت عشق» بهکارگردانی مهدی فخیمزاده به زندگی امامرضا(ع) اختصاص یافت؛ سریالی که بهرغم قدمت، همچنان یکی از بهترین نمونههای نمایشی مرتبط با امام هشتم بهشمار میرود و حس نیاز به یک اثر تازه و مدرن دراینحوزه بیش از هر زمان دیگری احساس میشود. «ولایت عشق» با برخورداری از بازیگران برجسته، لوکیشنهای متنوع، موسیقی تأثیرگذار بابک بیات و صدای محمد اصفهانی، توانست فضایی درخشان و احساسی از زندگی امامرضا(ع) بسازد که مخاطب را با خود همراه میکرد. تصویر نورانی و دیالوگهای دقیق و پرمعنا، انتخابی جسورانه و کمنظیر بود که هنوز نمونه آن دیده نشده است. در کنار همه لحظات روحانی و نورانی سریال حتی موسیقی و نوای دلنشین اصفهانی باید به نقش فرخ نعمتی اشاره کرد که مخاطب او را ندید و صدایش را شنید؛ حتی هیچ عکس گریم و مصاحبهای از او منتشر نشد؛ در زمان پخش هم بسیاری بهدنبالش بودند تااینکه متوجه شدند او فرخ نعمتی است؛ بازیگری که گفت: بعدها در نوشتههای فخیمزاده و تهیهکننده «ولایتعشق» متوجه شدم که نمیدانستند چطوری باید به بازیگر نقش امامرضا(ع) بگویند معلوم نیست حتی بدنش هم در کادر قرار بگیرد! من این شرایط را میدانستم ولی در پذیرش چنین نقشی تردید نکردم ... تا قبل از «ولایت عشق» در کارهای امامعلی(ع) و «تنهاترین سردار» هیچ صدایی از نقشهای معصومین پخش نمیشد اما فخیمزاده دست به کار تازهای زد و باتوجهبه متفاوتبودن جنس صدای این بازیگر دیالوگها خیلی واضح بیان و باعث شد بیشتر صدای این بازیگر را با این نقش بشناسند. البته این تنها بخشی از زندگی امام هشتم است و ظرفیتهای عظیم تاریخی و فرهنگی برای خلق آثار متعدد و متنوع بهشدت حس میشود؛ هرچند رسانه ملی هنوز برنامهای منسجم و بلندمدت برای اینموضوع ندارد. در سینمای ایران، عمده تلاشها برای پرداختن به فرهنگ رضوی به سهگانه رسول صدرعاملی محدود میشود؛ سه فیلم «شب»، «هر شب تنهایی» و «در انتظار معجزه» که با بازیگران برجستهای چون خسرو شکیبایی، عزتالله انتظامی، لیلا حاتمی و حامد بهداد، معنویت زیارت و تأثیر ارتباط با امامرضا(ع) بر زندگی افراد را بهتصویر کشیدهاند. اگرچه این آثار موردتوجه قرار گرفتند، اما متأسفانه راه را برای نسلهای بعدی فیلمسازان باز نکردند و خلاقیت دراینحوزه کمرنگ ماند. دو مشکل عمده سینمای ایران دراینزمینه، نخست فاصلهگرفتن از فیلمهای تاریخی بهدلیل هزینه بالا و مشکلات اکران و دوم کمبود خلاقیت و ترس از حساسیتهای دینی و ممیزیهاست که فضای تولید آثار پرعمق و نوآورانه را تنگ کرده است. نمونه بارز این محدودیتها، سرنوشت فیلمهای پرهزینهای همچون «رستاخیز» و سریال «مختارنامه» است که یا اکران محدودی داشتند یا دچار سانسورهای گسترده شدند. فراتر از سینما و تلویزیون، مدیومهایی مانند فیلم کوتاه و شبکه نمایش خانگی فرصتهای مغفولی برای پرداخت به فرهنگ رضوی هستند. فیلم کوتاه با هزینه پایین و قابلیت ارائه مفاهیم تأملبرانگیز در مدتزمان محدود، میتواند ظرفیت بالایی برای بیان زیباییها و ابعاد مختلف فرهنگ زیارت داشته باشد؛ البته درصورتیکه حمایتهای فنی و مالی مناسبی فراهم شود. شبکه نمایش خانگی نیز با رشد قابلتوجه و استقبال عمومی، ظرفیت مناسبی برای تولید آثار دینی تاریخی است که تاکنون کمتر به اینحوزه پرداخته است. تجربه حضور مشهد و بارگاه امامرضا(ع) در سریال «آقازاده» نمونهای محدود و نویدبخش است که میتواند در آینده توسعه یابد. یکیدیگر از عرصههای پربازده اما کمتر بهرهبرداری شده، تولید مستندهای فرهنگی و دینی است. مستند «رضای رضوان» بهکارگردانی مجید مجیدی که بیش از پانزدهسال از ساخت آن میگذرد، نمونهای شاخص است. مستندها بهواسطه ظرفیت چالشگری و پرداخت به پرسشهای عمیق میتوانند نقش مهمی در بازنمایی فرهنگ رضوی و پاسخ به شبهات دینی ایفا کنند؛ اما سینمای مستند ایران هنوز نتوانسته جایگاه واقعی خود را دراینحوزه بیابد. سریال «ولایت عشق» بهکارگردانی مهدی فخیمزاده که در سال 1379 ساخته شد، یکی از ماندگارترین آثار درباره زندگی امامرضا(ع) است. داستان سریال بر بخشی از زندگی حضرت و نیز اتفاقات پسازمرگ هارونالرشید و رویکارآمدن مأمون عباسی تمرکز دارد. این سریال با بازیگران برجستهای چون مریلا زارعی، اکبر زنجانپور و فرخ نعمتی در زمان پخش از تلویزیون ایران، توجه و تحسین گسترده مخاطبان را برانگیخت. فیلم «هر شب تنهایی» ساخته رسول صدرعاملی در سال 1386 بهطور غیرمستقیم به کرامات امامرضا(ع) اشاره میکند. داستان حول محور زنی بهنام عطیه است که بهدلیل بیماری لاعلاج، با توصیه همسرش به مشهد سفر میکند و اتفاقات عجیبی را تجربه میکند. بازی درخشان لیلا حاتمی و حامد بهداد، این اثر را به یکی از فیلمهای ماندگار تبدیل کرده است. فیلم «شب» (1386) بهکارگردانی رسول صدرعاملی داستان مأموری را روایت میکند که بهناچار شبی را در مشهد و در کنار متهمی میگذراند. این فیلم با حضور هنرمندانی چون امین حیایی، عزتالله انتظامی و خسرو شکیبایی، داستانی پرتنش و انسانی را بهتصویر کشیده است. فیلم «بدون قرار قبلی» بهکارگردانی بهروز شعیبی داستان دختری بهنام یاسمن است که پسازسالها بهدلیل فوت پدرش به ایران بازمیگردد. تسنیم