65سال اوپک؛ از بغداد ۱۹۶۰ تا امروز
دبیرکل اوپک گفت: اوپک منبعی برای ثبات بوده و خواهد بود؛ چرخدندهای حیاتی در چشمانداز صنعت انرژی و صدایی که بر اهمیت نفت و فرآوردههای نفتی برای جهان در دهههای آینده تأکید میورزد. هیثم الغیص؛ دبیرکل سازمان کشورهای صادرکننده نفت بهمناسبت شصتوپنجمین سالروز تأسیس اوپک در یادداشتی نوشت: شصتوپنج سالپیش نمایندگان دوراندیش پنج کشور درحالتوسعه شامل فؤاد روحانی از ایران، عبدالله الطریقی از عربستان، خوان پابلو پرز آلفونزو از ونزوئلا، طلعت الشیبانی از عراق و احمد سید عمر از کویت در کنفرانس تاریخی بغداد (۱۰ تا ۱۴ سپتامبر ۱۹۶۰) سازمان جوامع صادرکننده نفت (اوپک) را تأسیس کردند. بانگاهیبه گذشته برخی ممکن است که تأسیس اوپک را اجتنابناپذیر تلقی کنند اما درواقع چنین نبود. اعضای بنیانگذار این سازمان با اهداف، انتظارات و اولویتهای متفاوت به بغداد آمدند اما همگی به این درک مشترک رسیدند که منافع مشترک بر هرگونه اختلافات فائق میآید. درآنزمان اقتصاد این کشورهای درحالتوسعه به صنعت نفت وابسته بود؛ صنعتی که تحتسیطره منافع قدرتمند خارجی یعنی شرکتهای بزرگ نفتی بینالمللی آندوره قرار داشت و اینکشورها هیچ اختیار تصمیمگیری درباره نحوه مدیریت صنایع نفتی خود یا چگونگی عرضه نفتشان در بازارهای جهانی نداشتند. اینوضعیت باید تغییر میکرد زیرا نظام موجود، آنها را از مهمترین ابزار کسبدرآمد برای توسعه اقتصادی و تأمین رفاه شهروندانشان محروم کرده بود. تأسیس اوپک، پیروزی همکاری، گفتوگو و مصالحه بود که در اراده استوار بنیانگذاران برای احقاق حقوق حاکمیتی در بهرهبرداری از منابعطبیعی جهت توسعه ملی و کمک به ثبات بازار بهنفع تولیدکنندگان و مصرفکنندگان ریشه داشت. اینموضوع در نخستین قطعنامه مصوب کنفرانس بغداد در سپتامبر ۱۹۶۰ بهوضوح منعکس شده است. دراینقطعنامه «هدف اصلی سازمان، یکپارچگی سیاستهای نفتی کشورهای عضو و تعیین بهترین راهکارها برای حفاظت از منافع آنها بهصورت فردی و جمعی است» و «توجه کافی به منافع کشورهای تولیدکننده و مصرفکننده، تأمین درآمد پایدار برای کشورهای تولیدکننده، عرضه کارآمد اقتصادی و منظم این منبع انرژی به جوامع مصرفکننده و تضمین بازگشت عادلانه سرمایه برای سرمایهگذاران در صنعت نفت» موردتأکید قرار گرفته است. این قطعنامه همچنین سنگبنای استواری برای اینکشورها و دیگر کشورهایی که در دهه ۱۹۶۰ به اوپک پیوستند، فراهم کرد تا منافع خود را در برابر مقاومت مداوم شرکتهای بزرگ نفتی تثبیت کنند. گامهای بعدی بهسرعت برداشته شد ازجمله «بیانیه سیاست نفتی کشورهای عضو» در ژوئن ۱۹۶۸ که بستری برای توافقهای مهم در اوایل دهه ۱۹۷۰، مانند توافقهای تهران، طرابلس، ژنو ۱ و ژنو ۲ ایجاد کرد. این نقاط عطف اقدامهای تعیینکنندهای در بازآرایی صنعت نفت بودند که به تعادل عادلانهتری بین منافع کشورهای تولیدکننده و مصرفکننده منجر شدند. بااینحال مانند هر سازمان بینالمللی اوپک نیز درطول حیات خود فرازونشیبهایی را تجربه کرده است. مقالات و تحلیلهای بسیاری چه در تأیید و چه در نقد اوپک، چه بهصورت عینی و چه ذهنی، نوشته شده و حتی در چندمورد بهاشتباه، پایان عمر این سازمان اعلام شده است. بدیهی است که مردم دیدگاههای محکمی درمورد این سازمان دارند؛ برخی از این دیدگاهها ممکن است ناشی از سوءتفاهمها یا برداشتهای نادرست درباره ماهیت واقعی اوپک و کشورهای عضو آن باشد. ازاینرو بررسی جهان با و بدون اوپک و مزایای این سازمان از اهمیت بسزایی برخوردار است. براینمونه دو گزارش در سال ۲۰۲۱ بر اهمیت اوپک برای بازار نفت و اقتصاد جهانی تأکید دارند. گزارش نخست از مرکز مطالعات و تحقیقات نفتی ملک عبدالله (KAPSARC)، باعنوان «اهمیت ظرفیت تولید مازاد اوپک برای بازار نفت و اقتصاد جهانی» موفقیت اوپک در مأموریت خودخواندهاش برای تثبیت بازار نفت و پیامدهای آن برای اقتصاد جهانی را بررسی میکند. این مطالعه ارزش سالانه ظرفیت تولید مازاد اوپک را برای اقتصاد جهانی در سال ۲۰۱۹ حدود ۱۹۳.۱ میلیارددلار برآورد کرده است. گزارش دوم از مؤسسه مطالعات انرژی آکسفورد، باعنوان «اوپک در شصتمین سالگرد: جهان با و بدون اوپک» دوره ۱۹۹۰ تا ۲۰۱۸ را ازمنظر تاریخی تحلیل میکند و نشان میدهد بدون ظرفیت تولید مازاد اوپک بهویژه ازسوی عربستان سعودی، کمبود عرضه به تأثیرات منفی فزایندهای بر تولید ناخالص داخلی جهانی منجر میشد، بهگونهایکه این تأثیر در سال ۲۰۱۱ حدود ۱۸۵ میلیارددلار برآورد شده است. این گزارش تأکید میکند که بدون اوپک شوکهای عرضه بهمراتب بزرگتر و پایدارتر میبودند. اهمیت ثبات بازار در این واقعیت نیز آشکار است که نفت تقریباً برای هر جنبهای از زندگی روزمره حیاتی است. شکوفایی اجتماعی و اقتصادی به نفت و فرآوردههای آن وابسته است و بدون نفت خودروها، کامیونها و هواپیماها از حرکت بازمیمانند و بخش ساختوساز تقریباً متوقف میشود، تولید موادغذایی مختل میشود و تولید محصولات بهداشتی با چالشهای جدی مواجه خواهد شد. چشمانداز وحدتبخش و اهداف اصلی اوپک از سال ۱۹۶۰ این سازمان را درطول ۶.۵ دههگذشته بهپیش رانده و بهعنوان سنگبنایی پایدار عمل کرده است. امروزه اوپک با ۱۲ کشور عضو، بهعنوان بخشی تثبیتشده از جامعه بینالمللی انرژی و نظام چندجانبه، از احترام گستردهای برخوردار است. این سازمان در ۶ نوامبر ۱۹۶۲ در دبیرخانه سازمان ملل متحد بهثبت رسید. اوپک همچنین درطولسالها، گفتوگوهای بینالمللی انرژی را با مصرفکنندگان عمده، تولیدکنندگان غیراوپک، سازمانهای بینالمللی و دیگر ذینفعان صنعت توسعه داده و دنبال کرده است. این سازمان از آغاز کنفرانسهای تغییرات اقلیمی (COP) در بیش از سهدههپیش در تمام جلسات آن شرکت کرده است و این مشارکت را ادامه خواهد داد. شانا