بررسی پدیده «ابردزدی» از نگاه کارشناسان

پارمیس طهماسب‌زاده در ایسنا نوشت: چندین‌سال است میزان اثربخشی بارورسازی ابرها بر افزایش بارش محل بحث است ‌درحالی‌‌که بارش نتیجه تأثیر هم‌زمان چند عامل است و سنجش اثربخشی بارورسازی به داده‌های بیشتر نیاز دارد. کارشناسان احتمال کاهش بارش براثر بارورسازی و انتشار ماده سمی مورداستفاده برای بارورسازی ابرها (یدید نقره) را از تبعات به‌کارگیری آن می‌دانند. داستان ابر و باران این‌گونه پیش می‌رود: آب دریاچه‌ها، رودخانه‌ها و دریاها پس از جذب انرژی خورشید تبخیر و هوای نزدیک سطح زمین پر از بخارآب نامرئی می‌شود. در ادامه این چرخه باتوجه‌به‌اینکه هوای گرم سبک‌تر است و ‌سمت بالا می‌رود و در مجاورت فشار کمتر و دمای پایین‌تر قرار می‌گیرد؛ بعد زمانی‌که هوا به‌اندازه‌کافی سرد شد، بخارآب روی ذرات ریز موجود در هوا می‌نشیند. ذرات مثل «هسته‌های میکروسکوپی» عمل می‌کنند و دور آن‌ها لایه ‌نازکی از آب تشکیل می‌شود. درنهایت میلیاردها قطره خیلی ریز یا بلورهای یخ کنار هم «ابر» می‌سازند؛ اما قطره‌ها برای‌اینکه بارش اتفاق بیفتد باید بزرگ‌تر شوند. قطره‌های کوچک برای بارش باهم برخورد می‌کنند و پس از یکی‌شدن، سنگین‌تر می‌شوند و بنابراین توانایی معلق‌بودن در هوا را از دست می‌دهد و به‌صورت بارش به زمین می‌رسند. یا به‌روشی دیگر بخارآب در ابرهای سرد روی بلورهای یخ می‌نشیند و بلورها بزرگ‌تر می‌شوند سپس دانه‌های یخ یا برفی شکل می‌گیرند که هنگام سقوط در لایه‌های گرم‌تر ذوب و به باران تبدیل می‌شوند. این خلاصه فرایند بارش است. حالا اگر ستون هوا تا سطح زمین گرم باشد، دانه‌های آب به‌صورت باران می‌رسند. اگر بخش بزرگی از ستون هوا زیر صفر باشد، بلورها به‌صورت برف به زمین می‌رسند و اگر دانه‌های یخ چندبار درون بخش‌های قوی بالابرنده ابر رفت‌وبرگشت کند و لایه‌لایه بزرگ شود، تگرگ شکل می‌گیرد. جایگاه بارورسازی ابرها دراین‌چرخه تلاش برای تسهیل مرحله «رشد قطره‌ها» است و امکان مداخله در ایجاد بخار یا ابر را ندارد. برهمین‌اساس اقداماتی که از آن باعنوان «بارورسازی ابرها» یاد می‌شود اغلب با هدف تغییر فرآیندهای طبیعی میعان و بارش است براین‌اساس درصورت تصدیق اثرگذاری بارورسازی ابرها نیز وجود ابر و رطوبت مناسب اولین لازمه بارورسازی ابرهاست. طبق تأکید سازمان جهانی هواشناسی «انرژی موجود در سامانه‌های جوی آن‌قدر زیاد است که ایجاد ابرهایی که باران تولید کنند، تغییر در الگوهای باد برای انتقال بخارآب یا حذف پدیده‌های شدید جوی امکان‌پذیر نیست». تغییر فرآیندهای طبیعی میعان برای افزایش بارش با راه‌های مختلفی مانند پاشیدن بلورهای یخ خشک، بلورهای یدید نقره و تقویت حرکت صعودی ابرها انجام می‌شود. کلاً دراین‌راستا مواد خاصی درون ابرها پخش می‌شود تا الگوهای بارش تغییر کند. دراین‌خصوص دیدگاه‌های متفاوتی وجود دارد: بعضی این‌اقدام را مکمل مدیریت منابع آب می‌دانند و برخی‌ معتقدند این فناوری نیازمند توجیه علمی، عملی یا درمجموع فاقد قطعیت است؛ اما فارغ از تضاد نظرات، به‌نظر می‌رسد که بارورسازی ابرها همراه با ریسک است و پیامدهایی درپی خواهد داشت. معصومه نوروزی (مدیرکل هواشناسی چهارمحال‌وبختیاری) می‌گوید: «در بسیاری‌ازمواقع بارورسازی ابرها نتیجه معکوس نیز درپی داشته. اگر مطالعات کافی انجام نشود موجب فراباروری ابرها می‌شود یعنی نه‌تنها موجب افزایش بارش نمی‌شود بلکه کاهش بارش را هم درپی دارد». وی اضافه می‌کند: «بسیاری‌ازمواقع شاهد بارش‌های سیل‌آسا در بهار و تابستان در چهارمحال‌وبختیاری بودیم که مدیریت‌نشده بودند و به‌صورت رواناب از استان خارج می‌شد». بارورسازی ابرها در ایران احتمالاً با ریسک بیشتری همراه است و برای تصمیم قطعی حتماً باید با ظرافت و دقت خاصی پیش رفت؛ به‌ویژه درشرایطی‌که درپی هربار برجسته‌شدن شرایط خشک‌سالی در ایران موضوعاتی مانند «بارورسازی ابرها»، «ابردزدی» و «مهندسی بارش»‌ به‌میان آورده می‌شود. احد وظیفه (رئیس مرکز ملی خشک‌سالی) درباره «دست‌کاری ابرها» گفت: این‌موضوع بارها مطرح شده اما باید بسیاردقیق برخورد کرد. نه می‌توان آن‌را با قطعیت تأیید کرد و نه می‌توان بی‌اساس، همه‌چیز را به آن نسبت داد. تاکنون هیچ سند علمی پذیرفته‌شده‌ای که نشان دهد خشک‌سالی ایران نتیجه دست‌کاری ابرهاست وجود ندارد. بارورسازی ابرها موضوع پژوهشی است اما نه عامل تعیین‌کننده خشک‌سالی کشور و نه راه‌حل اصلی بحران آب محسوب می‌شود، نتیجه‌بخش‌بودن آن‌هم محل تردید جدی است. وی باصراحت گفت: سامانه‌های جویِ مؤثر بر ایران و منطقه خاورمیانه در فصل سرد، مقیاس بزرگ یک تا چندهزار کیلومتری دارند؛ از شرق اروپا تا شرق ایران گاه در دامنه یک موج قرار می‌گیرد. مسیر عبور و میزان رطوبت این سامانه‌ها وابسته به الگوهای کلان گردش جو، توزیع فشار، دمای پهنه‌های اقیانوسی و فرایندهای کاملاً شناخته‌شده اقلیمی است. وی توضیح داد: اگر الگوهای جوی مساعد باشند، سامانه‌های باران‌زا به‌سمت شرق مدیترانه و فلات ایران هدایت می‌شوند و گاهی بارش‌های سنگین می‌آورند. اگر این الگوها در فازهای مناسب نباشند، سامانه‌های بارش در منطقه تشکیل نمی‌شوند یا از عرض‌های شمالی‌تر عبور می‌کنند و ما کمتر بارش می‌گیریم. این سامانه‌ها چنان عظیم و پرانرژی هستند که بشر، با فناوری فعلی، قادر به تغییر مسیر، تقویت یا تضعیف آن‌ها نیست. وی افزود: این شایعات که «ابرها را می‌دزدند» یا «بارش‌ها مهندسی می‌شود»، ناشی از ناآگاهی نسبت به سازوکار اتمسفر است. شایعات مطرح‌شده بیشتر شبهه‌علمی بوده و از مبنا یا استدلال علمی قابل‌قبول برخوردار نیستند. وی افزود: خشک‌سالی ایران ریشه در الگوهای اقلیمی، کاهش بارش، افزایش دما، رشد تقاضای آب و ناترازی در مصرف دارد؛ نه عامل بیرونی اثبات‌نشده. وی درباره بارورسازی ابرها گفته بود: هنوز در جهان، جامعه هواشناسی نظرات مختلفی نسبت به بارورسازی ابرها دارند. به‌طورکلی این‌عملیات درحال‌حاضر پایه‌های علمی و محکمی ندارد و از اساس اینکه بخواهیم ثابت کنیم بارش، حاصل از بارورکردن ابر است یا فرایند طبیعی جو، کار پیچیده‌ای است.