طلای سپید، از خیال تا واقعیت

پنبه‌ نرم و پفکی زیبا، صاحب تجارتی بزرگ و مهم در جهان است. پنبه از مهم‌ترین و پرکاربردترین الیاف طبیعی در نساجی است. از گذشته تاکنون از الیاف پنبه بسته به کاربرد برای تولید نخ و پارچه استفاده می‌شود. این الیاف به دلیل جذب رطوبت مناسب، راحتی پوشش و در دسترس بودن به‌طور گسترده و در بخش‌های مختلف و به شکل‌های گوناگون مورد استفاده قرار می‌گیرند. لباس کودکان، لباس زیر، دستمال کاغذی و لوازم بهداشتی، پانسمان‌ها، شلوار جین، کالای خواب، حوله و... به شکل بی‌بافت یا بافته شده از انواع محصولاتی هستند که برای تولید به الیاف پنبه‌ای وابسته‌اند. علاوه بر صنعت نساجی، پنبه در تورهای ماهی‌گیری، فیلتر قهوه و چای، مواد منفجره (نیتروسلولز)، کاغذ، صحافی و... استفاده می‌شود. از پنبه‌دانه باقیمانده نیز می‌توان برای تولید روغن (پس از پالایش) مانند هر روغن دیگری استفاده کرد. کشت و تولید پنبه در جهان عمدتا در 40 منطقه پنبه‌خیز رخ می‌دهد که ایران هم یکی از آنهاست. کمیته بین‌المللی پنبه از سال 1939 برای برقراری ارتباط میان کشورهای تولیدکننده و مصرف‌کننده و همچنین تجارت پنبه تشکیل شده و مقر آن در واشنگتن آمریکاست. ایران هم در دهه شصت میلادی به عضویت این کمیته درآمد. این کمیته که نتایج تحقیقات و اطلاعات فنی را هم در اختیار اعضا قرار می‌دهد به‌جز چین و ترکمنستان همه تولیدکنندگان پنبه را در عضویت دارد که این موضوع نشان از اهمیت این محصول است. تولید پنبه حدود 20میلیون تن در جهان است. ما نیز در سال جاری حدود 40هزار تن تولید پنبه داشتیم که در مقایسه با نیاز 100هزار تنی کشور مناسب نیست. این درحالی‌ست که سال‌های نه‌چندان دور آمار تولید 250هزار تن در سال را داشتیم. وزارت جهاد کشاورزی اعلام کرده‌است که حدود 110هزار هکتار زمین کشاورزی که بیشتر در استان‌های خراسان و گلستان هستند به کشت پنبه اختصاص دارند که سالانه در حدود 90 الی 100هزار هکتار از آنها زیرکشت می‌رود؛ اما رئیس صندوق پنبه کشور اعلام کرده که حدود 66هزار هکتار زمین در سال 95 زیرکشت پنبه بوده‌است. یکی از دلایل کم شدن گرایش کشاورزان به کشت این محصول هزینه‌های بالای تولید در کنار سودآوری پائین است. علاوه بر آن به دلیل وزن پائین این محصول عملکرد در هکتار هم پائین است؛ به‌طور مثال با ارقام پربازده فعلی از هر هکتار می‌توان حدود پنج تن پنبه برداشت کرد هرچند که متوسط برداشت در کشورمان دو تن در هکتار است. باید توجه داشت که منظور از محصول برداشت شده، پنبه محلوج است که بیشترین کاربرد را در صنایع به‌ویژه نساجی دارد. این کمبود تولید باعث می‌شود که صنایع نساجی کشور برای رفع نیاز خود به واردات و تبدیل نخ طبیعی به نخ مصنوعی پلی‌استر متوسل شوند. مظفری رئیس اتحادیه پنبه‌کاران در سال 93 گفته بود که برداشت‌های سنتی باعث افزایش هزینه برداشت و گاها پیش گرفتن آن از قیمت فروش محصول می‌شود. وی با انتقاد از این موضوع بیان کرده بود: «حتی در کشورهای همسایه‌ مانند ازبکستان و ترکمنستان برداشت پنبه به صورت مکانیزاسیون و با کمباین‌های مخصوص صورت می‌گیرد؛ اما در ایران به دلیل خرد شدن اراضی در سال‌های اخیر امکان مکانیزاسیون و برداشت به وسیله کمباین‌های مدرن وجود ندارد». در همین حال محمدحسین کاویانی، مدیر صندوق پنبه کشور گفته‌است: «اگر دولت توجه بیشتری به این دسته از کشاورزان کند و بتواند برای آنها بذور با کیفیت و اصلاح شده و کود و سم مقرون‌ به صرفه از نظر قیمتی و با کارایی بالا در اختیار آنها قرار دهد و از سوی دیگر ادوات مکانیزه را با یارانه‌های دولتی به کشاورزان بدهد به راحتی می‌توانیم عملکرد پنبه را در واحد سطح تا بیش از دو برابر افزایش دهیم». از سوی دیگر مصرف‌کنندگان پنبه نیز در سودآوری کشاورز نقش پررنگی دارند. هرچه این صنعت رونق بیشتری داشته باشد بازار خرید پنبه در کشور هم بهتر خواهد بود. قیمت پنبه محلوج در ابتدای فصل سال 95 در حدود 8300 بود که رقم مناسبی قلمداد می‌شد و در برخی موارد صنایع نساجی خودشان قیمت بالاتری را پیشنهاد می‌دادند؛ اما هرچه بازار از محصول بیشتر پر شد قیمت پائین آمد و تا 7000 تومان در هر کیلو هم رسید. یراقی از اعضای انجمن صنایع نساجی ایران هم در مصاحبه‌ای بیان کرده بود که: «با توجه به افزایش قیمت پنبه از ۵۵۰۰ تومان به ۸۰۰۰ تومان زنجیره‌های بعدی صنعت نساجی با مشکل مواجه می‌شوند». وی در خصوص نیاز صنایع به پنبه هم گفته بود: «موجودی پنبه داخلی به هیچ‌وجه کفاف نیاز واحدهای ریسندگی را نمی‌دهد و اگر هم پنبه‌ای وجود داشته باشد، مشخص نیست که کیفیت آن مرغوب و قابل استفاده باشد». اینها درحالی‌ست که به‌گفته یراقی امکان واردات پنبه هم مهیا نیست. به‌جز چین که در شرق آسیاست و در رتبه دوم تولید پنبه قرار دارد، بیشترین تولید پنبه جهان مربوط به آسیای میانه و غربی است به‌گونه‌ای که هند در مقام اول، پاکستان چهارم، ازبکستان ششم، ترکیه هفتم و ترکمنستان در رده نهم جهان ایستاده‌اند. با توجه به اینکه پنبه برای تولید به آب و هوای گرم نیاز دارد مشاهده‌ می‌کنیم که ترکیه با اقلیم سردتر از ایران در تولید پنبه هم از کشور ما پیشی گرفته‌است و این نیز عاملی برای توسعه بیشتر صنایع نساجی آن کشور بوده‌است. سال‌هاست قرار است طرح جامع پنبه کشور تهیه و اجرا شود تا در طی پنج سال به خودکفایی پنبه برسیم. قرار بوده در این طرح ارقام پربازده و حتی تراریخته برای کشت در اختیار کشاورزان قرار بگیرد و ادوات مکانیزه برداشت هم توسط دولت خریداری و وارد شده و در اختیار بهره‌برداران قرار بگیرد با این حال نه‌تنها هنوز این مهم رخ نداده؛ بلکه در حال عقب‌گرد نیز هستیم.