آبسنگهای مرجانی و تغییر اقلیم
آبسنگهای مرجانی اکوسیستمهای ارزشمند و حساسیاند که مجموعه منحصربهفردی از آنها در خلیجفارس زیست میکنند. در چندسالاخیر عوامل مختلفی ازجمله تغییر اقلیم حیات آنها را با خطر مواجه کرده. آمار دقیقی از نابودی مرجانها در دست نیست اما شواهد نشان میدهد در جزایری که فعالیتهای انسانی در آنها افزایش یافته حدود ۷۰ تا ۷۵درصد پوشش آبسنگهای اطراف این جزایر از بین رفتهاند.
کیمیا عبداللهپور: خلیجفارس پهنه آبی منحصربهفردی است که انواع گونههای آبزی را در خود جای داده است، از انواع ماهیان گرفته تا جلبکها، دوزیستان و آبسنگهای مرجانی که در دنیا بینظیر هستند، زمانی اهمیت این اکوسیستم بیشتر میشود که بدانیم خلیجفارس دریایی نیمه بسته با آبی گرمتر از متوسط دمای اقیانوسها و سایر دریاهاست، علاوهبراین دریایی کمعمق است بهطوریکه حداکثر عمق آن بین ۹۰ تا ۱۰۰متر در اطراف جزیره تنب بزرگ، ابوموسی، لاوان و فارسی و عمق متوسط آن حدود ۳۰متر است ازاینرو دریایی شکننده و حساس محسوب میشود، اما همین دریای حساس دنیایی از انواع آبزیان و گونههای آبزی را در خود جا داده که برخیازآنها در دنیا بینظیر هستند. دراینمیان یکی از عجایب این پهنه آبی وجود آبسنگهای مرجانی است که برخیازآنها در دنیا لنگه ندارند، ازنظر علمی آبسنگها یکی از ظریفترین و حساسترین اکوسیستمهای آبی هستند که عوامل بیرونی تأثیر زیادی بر حیات و ممات آنها دارد اما آبسنگهای مرجانی خلیجفارس ازاینلحاظ منحصربهفرد هستند بهطوریکه دمای بالاوپایین این حوضه آبی را بهخوبی تحمل میکنند مثلاً مرجانها دمای ۱۸ تا ۳۲درجه را میتوانند تحمل کنند اما در خلیجفارس دمای ۱۴ و ۳۶درجه هم ثبت شده است. حدود ۱۱۱ گونه مرجانی در خلیجفارس شناسایی شده که ۱۰۳ گونه آن در جزایر ایرانی خلیجفارس وجود دارد ازاینرو خلیجفارس یکی از زیستگاههای مهم و حائزاهمیت آبسنگها است، تقریباً تمامی جزایر ایرانی با آبسنگهای مرجانی محاصره شده، حدود ۱۷ جزیره ایرانی در خلیجفارس وجود دارد که از جمله مهمترین مناطق مرجانی ایران میتوان به جزایر خارگ، خارگو، فارسی، طاهری، کیش، لاوان، هندرابی، فارور، بنی فارور، شیدور، تنب بزرگ، تنب کوچک، سیری، لارک، ابوموسی، هنگام، قشم، هرمز، خلیج نای بند و خلیج چابهار اشاره کرد، دراینمیان بیشترین گسترش آبسنگها در جزایر خارگ و خارگو است اما مرجانها در چندسالاخیر بهعلت انواع آلودگیها و گرمایش جهانی دچار سفیدشدگی شدهاند و این یعنی نابودی آبسنگها که باید فکری برای آن کرد. سفیدشدگی آبسنگهای مرجانی فرآیندی است که در آن مرجانها بهدلیل عوامل تنشزای گوناگون مانند تغییرات دما، نور یا مواد مغذی دچار سفیدشدگی میشوند و از بین میروند که سازمان حفاظت محیطزیست برای احیای زیستگاههای مرجانی اقدامات سازندهای انجام داده که منجر به احیای بخش زیادی از این آبسنگها شده است. بهاعتقاد کارشناسان سفیدشدگی آبسنگهای مرجانی اتفاقی است که معمولاً هرچندسالیکبار رخ میدهد اما مسئله مهم ایناستکه اکنون شدت و تواتر آن بیشتر شده یعنی میزان سفیدشدگی نسبت به سالهای گذشته افزایش یافته است، برایناساس در سالهای گذشته میزان سفیدشدگی کمتر بود بهعنوانمثال ۳۰ تا ۴۰درصد مرجانها سفید میشدند و هر هشت یا ۱۰سال یکبار هم رخ میداد اما اکنون فاصله زمانی رخدادن سفیدشدگی کم شده و به چهار تا ششسال رسیده است بنابراین ازاینلحاظ شرایط در حال نامساعد شدن است. دراینمیان نقش گرمایش جهانی در روند سفیدشدگی آبسنگهای مرجانی قابلتأمل است، درواقع گرمایش جهانی مسئلهای نیست که فقط برای کشور ما رخ داده است بلکه تمام دنیا را تحتتأثیر قرار داده و بر مؤلفههای زیستی آنها تأثیر میگذارد، در منطقه ما هم که ذاتاً منطقهای گرم و نیمهخشک است تأثیر بیشتری دارد؛ ازطرفی خلیجفارس که درحالتعادی هم نسبت به سایر دریاها و اقیانوسها دمای آب بالاتری دارد، اکنون دراینشرایط تأثیر بیشتری میگیرد و دمای آن بهشدت بالا میرود و اکنون هم نسبت به سایر پهنههای آبی دمای بالاتری دارد بنابراین تأثیر زیادی بر آبسنگهای مرجانی برجای میگذارد. سفیدشدگی بهعلت جداشدن یک جلبک از آبسنگ رخ میدهد، درواقع یک جلبک همزیست با مرجان زندگی میکند که رنگ خود را از آن میگیرد وقتی دمای آب بالا میرود در مرجان سیستم تدافعی ایجاد میشود و برایاینکه بتواند خود را زنده نگه دارد آن جلبک را از خود دور میکند تا دیگر هزینه اضافهای نداشته باشد تا آن جلبک را در خود نگه دارد، سعی میکند برای زندهماندن خودش انرژی بگذارد و بتواند بقای خود را تنظیم کند. البته آن جلبک همزیست هم به حیات آبسنگ کمک میکند درواقع با فتوسنتزی که انجام میدهد بهنوعی غذا را برای آبسنگ تأمین میکند اما نگهداشتن آن نیاز به انرژی دارد، حالا زمانیکه دما بالا میرود و شرایط برای مرجان استرسزا میشود، جلبک را از خود خارج میکند تا بقای خودش را تضمین کند، آبسنگ مرجانی میتواند دو تا سههفته شرایط بدون جلبک را تحمل کند اگر شرایط و دمای آب مساعد شود، احتمال بازگشت آن جلبک و حیات دوباره مرجان وجود دارد اما اگر شرایط مساعد نشود و دمای آب برای مدت طولانی بالا بماند باعث ازبینرفتن مرجان و مردن آن میشود. مدیرکل دفتر حفاظت از زیستبومها و سواحل دریایی سازمان حفاظت محیطزیست گفت: در خلیجفارس ۲۱ گونه پستاندار دریایی زیست میکند، تعداد متنوعی از گونههای دلفینها را داریم، علاوهبراینها بیش از ۱۰۰ گونه آبسنگ مرجانی در این حوضه آبی وجود دارد که عمدتاً هم در سواحل جزایر قرار دارند. شهرام فداکار افزود: نکته جالب ایناستکه تمام آبسنگهای مرجانی خلیجفارس در نوع خودشان بینظیر هستند، برایاینکه معمولاً در دنیا آبسنگهای مرجانی در شرایط اکولوژیکی مانند خلیجفارس قرار ندارند، یعنی اینکه خلیجفارس منطقهای با شوری و دمای بالاست ایندرحالیستکه آبسنگها نسبت به دما و شوری حساس بوده اما آبسنگهای خلیجفارس نسبت به اینشرایط مقاوم شدهاند. ازطرفی گردشگری بهویژه غواصی و برداشت آبسنگها توسط افراد سودجو زیستبومهای مرجانی را تهدید میکند، دراینشرایط پلانکتونهای رنگی داخل آبسنگهای مرجانی از بین میرود و رنگ مرجان سفید و در بازار بهصورت غیرقانونی فروخته میشود، اینروند آسیب زیادی به این اکوسیستمهای منحصربهفرد وارد میکند. فداکار بااشارهبه روند تغییر اقلیم بهعنوان چالش دیگری برای آبسنگهای مرجانی گفت: تغییر اقلیم بهعنوان یک چالش دیگر تأثیرات زیادی بر خلیجفارس دارد، البته این پدیده هم ریشه انسانی دارد، شاید در نگاه اول ردپای انسانی را در آن نبینیم اما در بلندمدت نشان داده میشود بهطوریکه در دهههای اخیر شاید حدود ۱۰سالگذشته بهعلت تغییرات اقلیم هرسال بهویژه در تابستان در بلندمدت یکدرجه دمای آب خلیجفارس گرمتر شده و این شدتگرفتن بروز پدیده سفیدشدگی در آبسنگهای مرجانی در سواحل جزایر خلیجفارس شده است. وی تأکید کرد: اینروند بهویژه در تابستان که دما از حدود تحمل آبسنگهای مرجانی خارج میشود، تکرارشونده شده، شاید در گذشته دور، سفیدشدگی مرجانها بهعلت افزایش ناگهانی دما رخ میداد که آنها ندرتاً اتفاق میافتاد اما اکنون هرسال باید برای وقوع این اتفاق آماده باشیم بهطوریکه بخش زیادی از آبسنگها و گاهی تا حدود ۶۰ درصد از پوشش مرجانی سواحل جزایر خلیجفارس از بین میروند. وی دربارهاینکه آیا اینحجم از پوشش آبسنگها کامل از بین میروند یا دوباره به حیات برمیگردند گفت: معمولاً زمانیکه بهعلت افزایش دما مرگ آبسنگ مرجانی اتفاق میافتد یعنی اینکه دما بهحدی بالا رفته که از تحمل آبسنگ خارج است گاهی رکورد دمایی ۳۵ تا ۳۶درجه هم داشتهایم، دراینشرایط پلانکتونهای همزیست مرجانها از بین میرود و آبسنگ سفید میشود، دراینحالت عنوان میشود که مرگ آبسنگ مرجانی اتفاق افتاده اما بهایندلیلکه اسکلت مرجانی همچنان در زیستگاه باقی است، درصورت فراهمشدن شرایط امکان برگشت آبسنگ وجود دارد. مدیرکل دفتر حفاظت از زیستبومها و سواحل دریایی سازمان حفاظت محیطزیست تأکید کرد: البته اگر سودجویان اسکلت مرجانها را از زیستگاه خارج نکنند دوباره امکان احیای زیستگاه وجود دارد که معمولاً در فصول مناسب وقتی دما و میزان اکسیژن آب در شرایط مطلوب قرار میگیرد، امکان بازسازی آبسنگها وجود دارد اما سواحل و زیستگاههایی هم هستند که دیگر آبسنگها در آنها احیا نمیشوند و بهطورکامل از بین میروند. البته باتوجهبه چالشها و بحرانیهایی مانند انواع آلودگیها که در خلیجفارس وجود دارد، احتمال اینکه آبسنگهای مرجانی به شرایط قبل برگردند کمتر از ۵۰درصد است، چون شرایط سختی همچون ورود آلایندهها به اکوسیستم آنها با حجم بالا حاکم است تخمین زده میشود سالانه حدود ۴۷۰میلیونمترمکعب پساب وارد خلیجفارس میشود که ناشی از فاضلاب آبشیرینکنها، فاضلابهای شهری و صنایع مختلف فعال در سواحل است. ایرنا